به كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى مجلد اول، احاله مى نمايد تا علاقه مندان بدان جا مراجعه فرمايند.
روى هم رفته مزاياى دستورى تفسير ابوالفتوح را مى توان به شرح زير خلاصه نمود:
1. استعمال ضمير مفرد غايب (او ـ وى) چه در مورد ذوى الارواح و چه در مورد غير ذوى الارواح؛
2. استعمال صيغه مفرد مخاطب در مورد جمع و يا فاعل جمع و نيز در ترجمه آيات كه فعل جمع را به صيغه مفرد بيان مى كند؛ مانند: «چه مردمانى شما» و «مسئله كنى» و «گمراه نشوى» كه همه جا صيغه مفرد به جاى صيغه جمع آورده شده و نيز مانند «چگونه كافر شوى شما» در ترجمه «وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ» .
نظاير اين استعمال، يعنى صيغه مفرد مخاطب در مورد جمع با فاعل جمع، در كتاب ترجمه و قصه هاى قرآن مبتنى بر تفسير ابوبكر عتيق نيشابورى فراوان ديده مى شود.
برخى از محققان معتقدند كه در لهجات بعضى از نقاط ايران دال آخر صيغه جمع مخاطب را (كنيد، خوريد) و مانند آن به تاى مثناة فوقيه، قلب مى كرده اند؛ همچنان كه در بعضى از لهجات خراسان نيز چنين بوده. بنابراين به جاى كنيد، كنيت و به جاى خوريد، خوريت مى گفته اند. در بعضى لهجات ديگر، گويا اين دال را به كلى حذف كرده، به جاى كنيد و خوريد، كنى و خورى مى گفته اند. شيخ اين تعبير غريب را مطرداً به جاى تعبير قياسى معمولى و به عوض آن استعمال نكرده؛ بلكه هر دو شيوه را توأماً به كار برده؛ گاهى نيز در يك جمله و عبارت به هر دو طريقه تفنن مى كند (تحقيق در تفسير ابوالفتوح، ج 1، ص 153) [چاپ اوّل].
3. مطابقت دادن صفت و موصوف و مسند و مسند اليه. اين امر از خصائص

ص 512)، على احد وجهين (ج 1، ص 715)، على حد واحد من الكشف والبيان (ج 1، ص 413) على التقريب لخواطر السامعين (ج 1، ص 651)، على تقدير الرجس الصادر من جهت الاوثان (ج 1، ص 364)، على اختلاف اجناسكم وصوركم والوانكم واخلاقكم واحوالكم (ج 1، ص 715)، على سبيل الاستحباب (ج 1، ص 412)، جالساً على قارعاً الطريق (ج 1، ص 463)، على قول اكثر المفسرين (ج 1، ص 230)، على اصولكم (ج 1، ص 294)، على ضرب من التقدير (ج 1، ص 715)، و هذا عند الشافعى (ج 1، ص 295).
اين جمله ها و عبارات و كلمات به قدرى است كه احصاى آنها ميسر نيست؛ بايد به مجلدات تفسير مراجعه نمود و نمونه هاى متعددى نظير آنچه به عنوان مثال ذكر كرده ام بدست آورد.

خصوصيات دستورى

در باب خصوصيات دستورى، بايد متذكر بود كه قسمتى از اين خصوصيات دستورى و حتى شيوه املايى تفسير كبير ابوالفتوح، در كتب علمى قرون سابقه و كتبى كه در زمان شيخ تأليف گرديده، ديده مى شود و لذا نمى توان آنها را در زمره خصوصيات دستورى تفسير شيخ منحصراً قرار داد، ولى براى نشان دادن همه اين قواعد معمول و رايج، شواهد متعددى از متن تفسير فراهم نمود و آنها را در هر مورد تحليل و تجزيه كرد تا براى كسانى كه راجع به قواعدى دستور زبان فارسى مشغول مطالعه و در صدد تحقيق و تتبع مى باشند، راهنمايى مفيد و مورد استفاده باشد. من در نظر ندارم كه همه اين جزئيات را در اين جلسه به عرض شما برسانم؛ زيرا ميل ندارم بيش از وقتى كه كنگره در اختيار من قرار داده، موجبات تصديع را فراهم آورم و لذا به نقل رئوس مطلب اكتفاء مى كنم و مطالعه تفصيل اين مبحث را