اجتماعى، نهضت شعوبيّه، رخ دهد.
آيه 13 سوره حجرات، مساوات و مواسات را ميان مسلمانان جهان (از عرب و عجم) اعلام داشت و تنها تقوا را موجب رجحان و برترى اشخاص بر يكديگر دانست: «يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»^۱ ؛ اما بنى اميّه براى خوار داشتن و تحقير ايرانيها، آنان را از به دست گرفتن مشاغل باز داشتند و آن مناصب را به اعراب واگذار كردند. بدين سبب ايرانيان غيور و وطن پرست در سركوبى امويها و عباسيان به مقابله با آنان برخاستند و به قيامهاى سياسى و اجتماعى و ادبى عليه ستمگران تازى دست زدند. شعراى ايرانى به سرودن اشعارى در برترى قوم ايرانى بر قوم عرب پرداختند و روى هم رفته مدّت دو قرن (از اوايل قرن دوم هجرى تا قرن چهارم) سرگرم تبليغ افكار و عقايد خود بودند.
اين نهضت و نهضتهاى ديگر سياسى، سبب شد كه بر دستگاه خلافت ضرباتى شديد وارد آيد و نفوذ دارالخلافه، به تدريج رو به ضعف گذارد تا سرانجام ايرانى خود را از قيد و سلطه اعراب رها كند و در حكومتى مستقلّ، زبان مستقلّ ادبى، يعنى فارسى درى، جاى خود را باز كند. ايرانيان به دستيارى فرزند برومند خود، ابومسلم خراسانى، توفيق يافتند كه بساط بيدادگرى بنى اميه را در هم پيچند و به حكومت غاصبانه و ظالمانه آنان خاتمه دهند و بنى العباس را جانشين ايشان سازند. از اين راه، توفيق ديگرى نيز نصيب مردم ايران شد و آن وارد كردن افراد ايرانى است در مقامات حكومت و دستگاه دارالخلافه و بالنتيجه به دست آوردن نفوذى كه در خور شئون اجتماعى ملّت متمدّنى چون ايران بوده؛ چون: وزارت

مناقب ^۱ بسيارى كه براى جانشين حقيقى پيغمبر و جانشينان او قائل بودند، ايشان را به اعتقاد راسخ درباره آنان مصمّم مى داشت؛ زيرا پيغمبر خدا درباره على عليه السلامفرمود: من احبَّ عليّاً فقد أحبَّني ومن أبغضَ عليّاً فقد أبغَضني، ومن آذى عليّاً فقد آذاني ومن آذاني فقَد آذَى اللّهَ. ^۲
مجدالدين بن اثير در كتاب نهاية اللغة در كلمه «قمح» نوشته:
وفي حديث عليّ عليه السلام، قالَ لَهُ النَّبيُّ صلى الله عليه و آله: ستقدمُ علَى اللّهِ أنت وشيعتُكَ راضِينَ مرضيّين ويقدم عليه عدُوُّكَ غِضاباً مقمَحينَ.
به اين جهات و دلايل، ايران همه وقت محلّ امن و مركز حاميان ارادتمند و معتقد به على عليه السلام و يازده فرزندش به شمار مى رفت. شيعه در سه قرن اوّل اسلامى اهميت بسيارى پيدا كرد. در دو قرن سوم و چهارم پادشاهان دو سلسله زيارى و بويى، كه خود شيعى بودند، نسبت به انتشار عقايد شيعه، جدّى بليغ مبذول مى داشتند، به ويژه در دوران سلطنت ركن الدوله و عضد الدوله مذهب شيعه در سراسر ايران رواج و توسعه پيدا كرده بود.

3. نهضت شعوبيّه

مظالم حكومت اموى و غَدر و نيرنگ خلفاى عباسى و تحقيرى كه بر ايرانيان روا مى داشتند، به ويژه در عهد امراى بنى اميّه، كه نسبت به افراد ايرانى با آن همه سوابق درخشان تاريخى اهانت مى كردند، سبب شد كه يكى از بزرگ ترين نهضتهاى