و منكرين تأويل و پيروان ظاهر شريعت و تنزيل را «ظاهرى» مى نامند و بر آنان بسيار طعن مى كنند و معروف آن است كه اسماعيليان خود و لااقل درجات بالاتر آنان باطناً به احكام و ظواهر دين اصلاً قائل نيستند و وقتى كسى داخل طريقه آنان شد و دعوت را پذيرفت، ابتداء با او مدارا كرده و كشف راز نمى كنند؛ ولى پس از آنكه به درجات بالاتر رسيد و در سير در مراتب ترقى كرد، حقيقت اعتقاد خود را كه انكار ظواهر شرع است بر او انشاء مى كنند؛ ولى از اظهارات ناصر خسرو در اشعار و تأليفات خود خلاف اين مطلب ظاهر مى شود و وى نه تنها خود به اعلا درجه مواظب و مراقب اعمال شرعيه بود، ^۱ بلكه در كتاب وجه دين، كه براى خود اسماعيليان و مستجيبان نوشته شده، صريحاً منكر ظاهر را از باطنيان، دجّال باطنيان مى نامد و بر او طعن مى كند؛ همان طور كه منكر تأويل را دجّال ظاهريان مى خواند؛ ^۲ ولى به تقيّه و حيله در دعوت و اظهار مطلب بر حسب عقل و فهم مخاطب، كه روش ايشان بوده، توصيه مى كند. اين طايفه به حروف جمل و معانى رمزى آن اهميّت عظيم مى دهند و اغلب استدلالات و بياناتشان از روى حروف است. اسماعيليه علم و اعتقاد را غايت وجود بشر مى دانند و به بهشت و دوزخ جسمانى قائل نيستند؛ ولى به مبتديان اين كلمات را به معنى معمول و معروف تفسير مى كنند و به كلى انكار نمى كنند، ولى به ارباب مراتب بالاتر، بهشت را نفس انسان كامل و دوزخ را نفس انسان جاهل و دور از خدا تأويل مى كنند و بعث و نشور جسمانى را هم قائل نيستند و بعضى اشعار ناصر خسرو نيز در اين معنى صريح است. احكام دين را هم، چنان كه از كتاب وجه دين سرتا پا ديده شود، تأويل

باطن را دانست، از رنج طاعت و عبادت برآسود. ^۱
اين فرقه، پيغامبر صلى الله عليه و آله را ناطق و على عليه السلام را اساس خوانند، و امام حسن و حسين و زين العابدين و محمد باقر و جعفر صادق و پسر او اسماعيل را ائمّه هفتگانه آن دَور دانسته اند. محمد بن اسماعيل را قائم و خلفاى فاطمى را جزء امامان دَور قائم دانند. و گويند ميان ايشان مواضعات است و القاب؛ چنان كه عقل را سابق و اول خوانند و گويند، از عقل، نفس پديد آمد و در جهان همه چيز از نفس به وجود آمد. در تفسير آيه: «وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ * وَ طُورِ سِينِينَ»^۲ ؛ گويند، تينْ عقل است كه همه مغز است و نفسْ زيتون است كه همه لطافت است با كثافت آميخته؛ چنان كه زيتون با دانه و طور سينين ناطق است؛ يعنى محمّد (صلوات اللّه عليه)، كه به ظاهر چون كوه درشت بود و با خلق به شمشير سخن گفت و به باطن در او چيزها بود چون كوه كه در او جواهر باشد و بلد الامين اساس است؛ يعنى على كه تأويل شريعت از او ظاهر شد و مردمان از بلا ايمن شدند. ^۳
اسماعيليه به ترتيبى كه ذكر شد، درجات هفت گانه يعنى مستجيب و مأذون و داعى و حجّت و امام و اساس و ناطق را قائل بودند كه پنج درجه اخير، پنج حدّ جسمانى است و گاهى ميان حجّت جزاير و امام درجه ذكر مى كنند به اسم «باب» كه شايد همان است كه گاهى هم «حجّت اعظم» ناميده مى شود. ^۴

آراء و عقايد اسماعيليه

اسماعيليه به تأويل قائل اند و آيات و احاديث و احكام شرع را تماماً تأويل مى كنند