ميزان قدرت و يا ضعف ايشان) و تعصّب آنان درباره مذهبى كه خود داشته اند، بستگى دارد.
مى دانيم كه از دوره حكومت سلطان محمود غزنوى، با تعصّب شديد وى و تظاهرى كه به طرفدارى از مذهب تسنّن مى نمود، نسبت به شيعه بسيار بدرفتارى مى كردند و به نام رافضى آنان را مورد خشم و تعنّت و سختگيرى قرار مى دادند. اين رفتارِ ناهنجارِ ضدّ شيعى در دوره سلاجقه نيز مشهود بود، مخصوصاً در سالهايى كه با وزارت نظام الملك و علاقه شديدى كه وى نسبت به مذهب خويش (شافعى) داشت و مصالح مذهبى پادشاه وقت (مذهب حنفى) را نيز به ناچار رعايت مى كرد، در مورد طرفداران مذاهب ديگر با شدّت و سختى رو به رو مى شد. در سالهاى آخر سلطنت ملكشاه، كه به كوتاه شدن دست وزير شافعى منتهى گرديد، شيعه كم كم قدرت از دست رفته را باز يافتند.
خواجه نظام الملك خود در سياستنامه درباره طرد شيعيان چنين نوشت:
در روزگار محمود و مسعود و طغرل و آلب ارسلان (انار اللّه برهانهم) هيچ گبرى و ترسايى و رافضى را ياراى آن نبودى كه به صحرا توانستى آمد يا پيش بزرگى شدى؛ كه خدايان تركان همه متصرف پيشگان خراسان بوده اند و دبيران خراسان حنفى مذهب يا شفعوى پاكيزه باشند. دبيران و عاملان بد مذهب عراق به خويشتن راه ندادندى و تركان هرگز روا نداشتندى كه ايشان را شغل فرمايند و گفتندى اينان هم مذهب ديلمان اند و هواخواه ايشان. چون پاى استوار كنند، تركان به زيان آورند و مسلمانان را رنجها رسانند، دشمن آن بهتر كه در ميان ما نباشد، لاجرم بى آفت مى زيستند. و اكنون كار به جايى رسيده است كه درگاه و ديوان از ايشان پر

درستى ايمان را به مذهب او سه شرط است: الاقرار باللّسان، والتصديق بالجنان، والعمل بالاركان و چون چنين باشد، بيفزايد به طاعت و بكاهد به معصيت و به صحّت اجتهاد و قياس نگويد.
3. المالكيّه: اصحاب مالك بن انس بن مالك باشند و [او] امام عراق بود و صاحب كتاب مُوطَأ ^۱ مغاربه و حدود بيشتر مذهب او دارند و تعلّق به حديث پيغامبر (صلوات اللّه عليه) كنند و گوشت خر اهلى خورند و لواطه با عيال حلال دارند.
4. الحَنبليّه: اصحاب امام احمد حنبل اند و بعضى از ايشان مشبّهى اند و او پير بود كه شافعى در رسيد. او خدمت شافعى كرد و عنان اسب شافعى گرفته بود و مى گفت: اقتَدوا هذا الشّابّ المُهتَدي.

9. وضع شيعه در مقابل فِرق ديگر اسلامى در قرن چهارم و پنجم و ششم

از آنچه در صحايف پيشين درباره تفرّق و تشعّب دين اسلام سخن رفت و از ذكر نام فرَق مختلف اسلامى، كه قسمت اعظم آنها به مناسبت مقال در مطاوى گفت و گوهاى گذشته ياد شده اند، به چگونگى ايجاد آن فرقه ها بر پايه اختلافات در اصول و فروع دين، پى برده ايم. اينك براى تكميل اين بحث و بيان اينكه چگونه اين اختلاف نظرها، كه اصول دين به چشم مى خورد، به فروع دين سرايت كرده و در تفاسير قرآن هم لامُحالة تأثير نموده است، به وضع اين فرقه ها، مخصوصاً شيعه اماميّه اثناعشريه، در قرن پنجم و ششم مى پردازيم.
اصولاً وضع اين فرقه ها در اين دو قرن و حتى در يكى دو قرن بعد از آن، به وضع سياسى كشورهايى كه با وجود امراء و پادشاهان و وزراء و نيز خلفاى بغداد (و