اگر نماز شبان روزى به يك وضو بكند، روا باشد و بعضى دگر گفتند، در بدايت اسلام طهارت نماز كردن عند هر نمازى واجب بود؛ خداى تعالى اين حكم منسوخ بكرد به تخفيف، و اين قول از عبداللّه عمر روايت كرده اند. و اين حديث عبداللّه بن حنظلة بن ابى عامر غسيل الملائكة روايت كرد كه خداى تعالى عند هر نمازى وضو واجب كرد در ابتداى اسلام. آن گه منسوخ كرد آن را به استحباب مسواك كردن. و بريدة الأسلمى روايت كرد كه رسول صلى الله عليه و آله عند هر نمازى وضو تازه كردى، تا به آن سال كه فتح مكه كرد. آن سال چند نماز به يك وضو بكرد. عمر خطاب گفت: يا رسول اللّه ! هرگز چنين نكردى! گفت: قصد بكردم تا مردمان بدانند كه وضو كردن عند هر نمازى، واجب نيست... . و بعضى دگر گفتند مراد به آيت اعلام رسول صلى الله عليه و آلهبه آن كه وضو بر او واجب نيست، الاّ آنكه نماز خواهد كردن و اما پيش از آن واجب نيست چه بعضى مردمان گمان برند كه عند هر فعلى كه ابتدا خواهد كردن وضو بايد كردن خداى تعالى به اين آيه بيان كرد كه آن واجب نيست، الاّ عند نماز تا در خبر آوردند كه اگر كسى بر وضو نبودى كسى او را سلام نكردى جواب ندادى تا وضو باز نكردى حق تعالى اين حكم منسوخ كرد به تخفيف. قوله: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ» ؛ رويها بشويى. و حدّ غسل، اجراء الماء على العضو باشد؛ آب بر عضو روان كردن در حال اختيار و فراخى؛ چنان كه سائل شود از او در حال عذر و ضيق، مثل الدهن شرعاً؛ و امّا حدّ روى به نزديك ما از آنجا كه موى سر باشد تا محاذى موى زنخدان بر درازنا و بر پهنا؛ چندان كه انگشت مهين و ميانين بر او بگردد و هر چه از آن خارج باشد، از روى نيست و شستن آن واجب نيست. و فقهاء در طول ما را موافقت كردند و

بايد و إذا به منزله شرط است؛ او را جوابى بايد و جواب او عامل بود در او، و اينجا جواب «إذا» و عامل در او «فاغسلوا» است و تقدير آن است كه «فاغسلوا وجوهكم وقت قيامكم إلى الصلوة»، و در آيت دليل است بر آنكه طهارت نماز به وقت نماز واجب است و پيش از آن واجب نيست و بر اين اجماع است؛ براى آنكه خداى تعالى امر كرد به طهارت كه امر است به غسل الوجوه و الأيدى و المسح بالرأس والرجلين، معلّق بكرد به وقت قيام به نماز. و به اجماع، پيش از وقت نماز قيام نكنند به نماز و اگر كنند مجزى نباشد. آن گه خلاف كردند كه هر كه قيام كند به نماز، طهارت بر او واجب باشد يا نباشد؟ مذهب ما و بيشتر فقهاء و مفسّران آن است كه در آيه محذوفى مقدّر است و آن آن است كه «إذا قمتم إلى الصلوة وأنتم على حدث أو على غير طهر فاغسلوا»، و اين قول عبداللّه عباس است و سعد بن وقّاص و ابوموسى اشعرى و جابر عبداللّه انصارى و ابراهيم و حسن و ضحّاك و سدى و ابوالعاليه و سعيد بن المسيب و اختيار طبرى و بلخى و جبائى و زجاج است. بعضى اگر گفتند مراد آن است كه إذا قمتم من نومكم إلى الصلوة؛ چون از خواب برخيزى به نماز. و اين هم آن قول باشد، جز آن كه آن قول عام تر بود و اين خاص تر؛ براى آنكه خواب به شرط آنكه غالب باشد بر سمع و بصر هم از نواقض طهارت است، و اين قول ابن زيد است و سدى. و بعضى دگر گفتند مراد آن است كه هر وقت كه به نماز برخواهيد خاستن وضو بايد كردن، و اين قول عكرمه است و روايتى است از اميرالمؤمنين عليه السلام. و قول اوّل درست تر است و آنچه از اميرالمؤمنين عليه السلامروايت كرده اند، محمول باشد بر فضل و استحباب؛ براى آنكه فضل و ثواب در آن بود كه عند هر نمازى تجديد وضو كند و امّا