۰.ترجمه: مَثَل اسلام چون مثل درختى است رسته؛ ايمان به خداى اصل آن درخت است و نماز پنج گانه تنه آن درخت است و روزه ماه رمضان پوست آن درخت است و حج و عمره باران درخت است؛ وضو و غسل جنابت آبخور آن درخت است و برّ مادر و پدر و صله ارحام شاخهاى آن درخت است و باز ايستادن از آنچه خداى حرام كرده برگ آن درخت است و عمل صالح ميوه آن درخت است و ذكر خداى بيخ آن درخت است؛ چنانكه درخت نيكو نبود، الاّ به برگ سبز همچونين اسلام نيكو و صالح نبود، مگر به اجتناب از محارم و به اعمال صالحه.

(تفسير ابوالفتوح رازى ^۱ ، ج 1، ص 344)

در مجلّد سوم تفسير ابوالفتوح، قسمتى از اين حديث، آن هم با اختلاف آمده كه ذيلاً نقل مى شود: مَثَلُ الاْءِسْلامِ كَمَثَلِ الشَّجَرَةِ الثّابِتَهِ، أَلاْءِيْمانُ بِاللّه ِ أَصْلُها وَالصَّلوةُ الخَمْسُ جُذُوْعُها وَالزَّكوةُ فَرْعُها وَصِيامُ شَهْرِ رَمِضانَ لِحاؤُها وَحُسْنُ الخُلْقِ وَرَقُها. (تفسير ابوالفتوح رازى، ج 3، ص 216)

۴۸۱.مَثَلُ الجَلِيسِ الصّالِحِ كَمَثَلِ دارِ العَطّارِ إِن لَم يَجدِكَ مِن عِطره عَلَقَكَ مِن ريحِهِ وَمَثَلُ الجَلِيسِ السُّوءِ كَمَثَلِ صاحِبِ الكِيرانِ إِن لَم يُحرِقكَ مِن شَرارِ نارِهِ عَلَقَكَ مِن نَتنِ دُخانِهِ.

۰.ترجمه: مَثَل همنشين نيك چون خداوند دكّه عطّار است؛ اگر عطر خود به تو ندهد، بوى عطر او در تو گيرد و مثل همنشين بد چون خداوند كوره آتش است؛ اگر
جامه تو به شرار آتش او نسوزد، بوى دود او در تو گيرد.

۴۷۶.مامِن مُؤمِنٍ هُوَ إِلاّ وَلَهُ ذَنبٌ تُصيبُهُ الفَينة بعد الفَينَة لا يُفارِقُهُ حَتّى يُفارِقَ ^۱ الدُّنيا.

۰.[ ترجمه: هيچ مؤمنى نيست مگر كه او را گناهى باشد كه هر ساعتى بعد از ساعتى او را برسد و جدا نمى شود از او تا اينكه دنيا را ترك كند (و بميرد).]

(تفسير ابوالفتوح رازى ^۲ ، ج 5، ص 181)

۴۷۷.مانِعُ الزَّكوةِ فِي النّارِ.

۰.ترجمه: آنكه زكات ندهد، به دوزخ است.

(تفسير ابوالفتوح رازى ^۳ ، ج 1، ص 697؛ جامع الصغير، ج 2، ص 130)

۴۷۸.ما وَلَدَنِي مِن سَفَاحِ أَهلِ الجاهِلِيَّةِ شَيءٌ ما وَلَدَنِي إِلاّ نِكاحٌ كَنِكاحِ أَهلِ الإِسلامِ.

۰.ترجمه: مراد نزاد از سفاح اهل جاهليت چيزى و نزاد مرا، الاّ نكاحى چون نكاح اهل اسلام.

(تفسير ابوالفتوح رازى ^۴ ، ج 2، ص 656)

۴۷۹.أَلمُتَسَابّانِ ما قَالا فَعَلَى البادِي مالَم يَعتَدِ المَظلُومُ.

۰.ترجمه: دو دشنام دهنده هر چه گويند وبال بر آن است كه ابتدا كند مادام تا مظلوم از حد به در نبرد.

(تفسير ابوالفتوح رازى ^۵ ، ج 4، ص 142؛ جامع الصغير، ج 2، ص 158) با اختلافى.
اين حديث در جلد اوّل صفحه 756 تفسير آمده و كلمه نخستين حديث را «المسبّتان» ضبط كرده است.

۴۸۰.مَثَلُ الإِسلامِ كَمَثَلِ الشَّجَرَةِ النّابِتَةِ، الإِيمانُ أَصلُها وَالصَّلوةُ الخَمسُ جُذُوعُها وَصِيامُ شَهرِ رَمَضانَ لِحاؤُها وَالحَجُّ وَالعُمرَةُ جَناها وَالوُضُوءُ وَغُسل
الجِنَابَةِ شِربُها وَبِرُّ الوالِدَينِ وَصِلَةُ الرَّحِمِ غُصُونُها وَالكَفُّ عَمّا حَرَّمَ اللّه ُ وَرَقُها وَالأَعمالُ الصّالِحَةُ ثَمَرُها وَذِكرُ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ عُرُوقُها فَكَما لا تَحسُنُ الشَّجَرَةُ وَلا تَصلَحُ إِلاّ بِالوَرَقِ الأَخضَرِ كَذلِكَ لا يَصلَحُ الإِسلامُ إِلاّ بِالكَفِّ عَنِ المَحارِمِ وَبِالأَعمالِ الصّالِحَةِ.