5ـ نشان دادن جايگاه و ويژگى هاى اثر در مقايسه با آثار مشابه در همان عصر.
اگر اين كار در هر يك از شاخه هاى علوم و نسبت به آثار برجسته انجام شود ، تا اندازه بسيار ، جريان هاى فكرى درون آن شاخه از دانش را نشان مى دهد و تاريخ تحوّلات آن را نمايان مى سازد و نقطه عطف ها را آشكار مى كند.
در مَثَل ، اگر در حوزه فقه شيعى ، كتاب هاى شيخ طوسى (قرن پنجم) ، آثار علاّمه حلّى (قرن هفتم) ، آثار محقّق كَرَكى (قرن دهم) و جواهر الكلام (قرن سيزدهم) تصحيح انتقادى شوند ، تطوّرات فقه شيعى برجسته مى گردد و نيز تأثيرهاى متقابل با آثار فقهى اهل سنّت در همان دوره ها نشان داده خواهد شد.

سه . پالايش انتقادى

در اين مرحله ، به نشان دادن كاستى ها و سستى ها در متون كهن ، اهتمام مى شود . اين كار ، در متون گزارشى و نقلى به گونه اى است و در متون نظرى يا عقلى به گونه اى ديگر . در مَثَل ، وقتى با متنى تاريخى مواجهيم ، پالايش ، اين خواهد بود كه نقل هاى جعلى و وضعى ، بر پايه شواهد و استدلال هاى استوار ، نمايانده شوند . چنان كه اين پالايش ، در متون فقهى ، به كنار نهادن فروع نادر و از رونق افتاده و مثال هايى كه واقعيت خارجى ندارند و .. . خواهد بود.
به تعبير ديگر ، پالايش ، شامل اين موارد مى شود:
1ـ شناسايى مطالب جعلى و خلاف واقع؛
2ـ شناسايى مَثَل ها، فروع و تقسيم بندى هاى نادر و از رونق افتاده؛
3ـ شناسايى تداخل ها و خَلط هاى نابه جاى علوم؛
4ـ شناسايى ابواب ، فصول ، موضوعات و مطالب ابطال شده و يا منتفى گرديده؛
5ـ شناسايى استدلال هاى سست؛
گفتنى است كه اين پالايش به معناى دست بردن در متون كهن نيست؛ بلكه در

يك. حفظ و نگهدارى

شناسايى ، گردآورى ، ترميم ، تهيه فهرست ها و معرّفى ، نخستين گام در حفظ و نگهدارى است . استفاده از فناورى نوين در نگهدارى و دردسترس گذاردن نسخه هاى خطى ، دومين گام است .

دو . تصحيح و احيا

پس از نگهدارى ميراث مخطوط ، نوبت به تصحيح و احياى آن مى رسد كه خود ، داراى دو مرحله ساده و پيشرفته است.
مرحله ابتدايى احيا ، همان است كه امروزه رونق بسيار دارد : خطّى ها به چاپى تبديل مى شوند ، به همراه مقابله با تعدادى از نسخه ها و استخراج منابع و مصادر و البته اين گونه تصحيح ، تنها به دست نوشته ها و يا چاپ شده هاى غير منقّح ، اختصاص دارد.
پس از اين مرحله ، نوبت به تصحيح اجتهادى يا انتقادى مى رسد . تصحيح اجتهادى و انتقادى كه امرى بس دشوار است و به خُبرويّت و احاطه و اشراف مصحّح بر آن حوزه از دانشْ منوط است ، در گرو انجام اين كارهاست:
1ـ استوار سازى متن ، فراتر از حصار نسخه ها؛
2ـ نشان دادن سرچشمه هاى سخن در نوشته هاى پيشين و تعيين ميزان تأثيرپذيرى از انديشه هاى متقدّم متفكران اسلامى؛
3ـ نشان دادن تأثيرپذيرى پديدآورنده اثر ، از ديگر فرقه هاى اسلامى و يا ساير اديان و فرهنگ ها؛
4ـ بررسى شرايط اجتماعى و فرهنگى شكل گيرى اثر ، و عوامل مؤثر در فكر و انديشه مؤلف؛