پس از او معتصم و واثق نيز از وى پيروى كردند ؛ اما در زمان متوكل، وى نقش اساسى در پيروزى اهل حديث ـ كه در حدود يك قرن بعد به وسيله «ابوالحسن اشعرى» پايه كلامى يافت ـ داشت . در قرن چهارم هجرى جريان عمده ديگر كلامى كه از ميان اهل حديث برخاست و در مقابل معتزله قرار گرفت، مكتب «اشعرى» بود .
پيروزى مكتب اشعرى، در صحنه سياسى، براى جهان اسلام گران تمام شد . اين پيروزى، پيروزى جمود و قشرى گرى بر حريّت فكر بود . هر چند اشعريگرى و اعتزال مربوط به جهان تسنن است، ولى جهان تشيع نيز از برخى آثار جمود گرايى اشعرى بر كنار نماند. ^۱
علاوه بر دو فرقه عمده كلامى ياد شده در حوزه اهل سنت، شيعه نيز داراى نظرگاه هاى كلامى خاص خود بوده است . اين درگيرى هاى عقيدتى و كلامى در رى نيز كه بخشى از جهان اسلام بود و از وقايع فرهنگى آن بى تأثير نمى ماند، منعكس شده بود . در دوران حكومت آل بويه كلام شيعه و معتزله در رى رونق يافت . ابن العميد و صاحب بن عبّاد، دو وزير دانشمند آل بويه ضد اشعرى بودند. از صاحب بن عبّاد نقل شده است كه : «اهل سواد رى در همه چيز با من موافقت كردند جز در مسئله خلق قرآن»؛ ليكن غزنويان و سلجوقيان به اشعريّه تمايل داشتند و همين امر مسائل و مشكلاتى را براى شيعيان و معتزله رى درآن دوران ايجاد كرد .
نزاع ها و درگيرى هاى فرقه اى آن قدر حادّ و شايع شده بود كه در بسيارى مواقع به مجلس شاهان و امرا نيز كشيده شده و در حضور آنها بحث و مناظره

اخروى او معقول نخواهد بود و با عدل خداوند منافات دارد . از اينجا اين بحث مطرح شد كه آيا هر چه خداوند انجام مى دهد، همان عدل است ولو اين كه مجازات انسان مجبور در آخرت باشد يا اين كه نه، برخى از امور، فى نفسه، عدل و بعضى از امر فى نفسه ظلم هستند و محال است كه آنچه را كه عقل انسان آن را قبيح مى يابد، مانند ظلم، از سوى خداوند صورت گيرد (حسن و قبح ذاتى امور).
از مطالب ديگرى كه بعدها بسيار بحث انگيز شد و باعث ريخته شدن خون افراد بسيارى شد، مسئله حدوث قرآن يا قدم آن بود .
از مكاتبى كه در تاريخ كلام اسلامى به عنوان مؤسس علم كلام از آن نام برده مى شود، مكتب «معتزله» است. ^۱ اين مكتب در نيمه دوم قرن اول هجرى آشكار شد و تا سه قرن (قرن چهارم) تنها جريان كلامى در ميان اهل سنت بود . در مقابل معتزله «اهل حديث» يا «اهل سنت» بودند كه اصولاً هر گونه بحث و تحليلى عقلانى را درباره مسائل دينى جايز نمى دانستند و به «تعبّد» صرف اعتقاد داشتند . اهل حديث در واقع، منكر علم كلام بودند .
بحث هاى كلامى به دربار خلفاى عباسى نيز كشيده شد و مأمون به معتزله تمايل پيدا كرد . (قرن دوم هجرى) در دوران خلافت وى معتزله مى خواستند مردم را به زور تابع عقيده خود درباره حادث بودن قرآن كنند. اين حادثه كشتارها و خونريزى ها و زندانها و بى خانمانى ها به دنبال داشت كه جامعه مسلمين را به ستوه آورد .