آن كه منابع مكتوبْ ما را در فقه، در مقايسه با تاريخ، به زمانى دورتر مى برند، و در قرن سرنوشت سازِ دوم، اين منابع بيش از هر موضوع ديگرى، سرشار از آراى فقهى اند. دوم آن كه قضاوت ما درباره مسائل صورى و انتزاعى فقه و علم حقوق، با آراى از پيش انگاشته (آرايى كه در منابع ما و نيز در خود ما نمود مى يابند) احتمالاً كمتر منحرف مى شود تا وقتى كه مستقيماً درباره مسائل تاريخ سياسى و دينى اسلام قضاوت مى كنيم.
براى مثال، تحليل مسائل تخصصى فقهى نشان مى دهد كه آراى اهل مدينه، غالباً عقب تر از آراى عراقى ها و وابسته به آن هاست. منابع ما نشان مى دهند كه اصطلاح «سنّت پيامبر»، در ابتدا، نه مدنى، بلكه عراقى است. معلوم مى شود كه كلّ اين تصور ـكه مدينه زادگاه حقيقى اين سنّت است ـ پندارى مربوط به اوايل قرن سوم است و تا پايان قرن دوم ناشناخته است. اين شهادتِ مستقيم منابعْ ما را قادر مى سازد تا نتايجى بگيريم كه اگر شمّ تاريخى يا قضاوت شخصى مان را در مورد سنّت تاريخى اى كه آشكارا لَه مدينه و عليه امويان است، به كار مى برديم، نمى توانستيم با همين قطعيت، چنين نتايجى بگيريم. بعد از اين مجالى خواهم داشت تا به دسته اى ديگر از مثال ها اشاره كنم كه در آن ها شهادت احاديث فقهى براى ارزيابى درست دوران اموى اهمّيت اساسى ترى دارد.
بگذاريد به طرح كلى استدلالى بپردازيم كه از طريق آن مى توانيم به رويكرد جديدى به احاديث اسلامى ـكه در ذهن من است ـ برسيم. جلد هفتم از كتاب الامّ ^۱ شافعى شامل چند رساله است كه در آن ها شافعى آراى پيشينيان خود، يعنى عراقى ها، مدنى ها و شامى ها را به بحث مى گذارد. با اين كه اين مكاتب فقهىِ قديمى در ميان خود اختلافات فراوانى دارند، در يك نكته اساسى توافق دارند كه آن ها را عميقاً از شافعى متمايز مى كند. بنابراين مكاتب قديمى، احاديث نقل شده از پيامبر، به معناى دقيق كلمه، حجيّتى بى چون و چرا ندارند ؛ فقط شافعى ـ كه مسلماً تحت تأثير اصحاب حديث بود ـ مرتباً از اين آموزه حمايت مى كند كه وقتى حديثى از پيامبر وجود دارد، هيچ استدلال ديگرى معتبر نيست. كتاب شافعى پر از تكرار ملال آور اين آموزه اساسى اوست. روشن است كه اين آموزه در زمان او ابداعى شگفت انگيز بود.
همچنين معلوم است كه تعداد زيادى از احاديث فقهى ـكه به حجيّت كلام پيامبر استناد مى كنند ـ ريشه در دوران شافعى و پس از آن دارند. ما مى توانيم با دنبال كردن مراحل پى درپىِ بحث فقهى و تعداد روزافزونِ احاديث مربوط به آن ـكه شامل پيشرفت هاى تدريجى اند ـ اين مطلب را مستقيماً مشاهده كنيم. به علاوه، مى توان نشان داد كه ظهور احاديث فقهىِ نقل شده از پيامبر تقريباً در ربع دوم قرن دوم هجرى آغاز شد. اين نكته توضيح مى دهد كه چرا مكتب مدينه،