ميان «حائله» تا «صنعا»ست. ^۱
پيشينيان, سنّت را به قول و فعل و تقرير, بخش مى كردند. امروزى ها زبانِ بدن (Body Language) را هم به آن اضافه مى كنند كه زبان اشاره با انگشتان و دو دست يا سر و چشم يا اندام هاى بدن است و براى بيان معانى و شرح گفته ها به عنوانِ گونه اى از توضيحِ عملى و كارگردانيِ نمايشى به كار مى رود و همان هنرِ نمايش صامت (پانتوميم) است كه استوار بر حَرَكات اشاره وار (ايماء) است و از گفته, به طور كلّى بى نيازى مى جويد و به اشاره بسنده مى كند و حركاتِ بدن را كافى مى داند. اين را, هم پيامبر به كار مى بُرد و هم يارانِ او; حتى عامّه مردم و اهل كتاب نيز به كار مى بردند. شايد اين, عادتى عربى يا عادت انسانيِ عامى بوده است; زيرا هم اكنون در نزدِ همه ملّت ها وجود دارد; اگرچه دلالتِ آن فرق مى كند, مانند تكان دادن سر به راست و چپ كه در كشور مصر, نفى را مى رساند و تكان دادن سر به پايين و بالا كه در لبنان به معناى نفى است.
زبان اشاره, بويژه در روايتى كه قول را وصف مى كند, ديده مى شود; ولى در گفته مستقيم كه بر كلامْ اعتماد دارد, يافت نمى شود. بنابراين, روايتْ تنها شنيدن نيست; بلكه مشاهده نيز هست. حتى خودِ بخارى, بابِ خاصّى براى اشاره مى گشايد كه عنوان آن, «[به كار بردنِ] اشاره در طلاق و ديگر كارها»ست و اين, همان چيزى است كه قرآن و پيامبر و صحابه به يك اندازه از آن بهره مى جويند. مثلاً [قرآن مى گويد] مريم به كودك خود اشاره كرد تا [از او بپرسند و پاسخ او] تهمت را از مادرْ دور كند و وى را تبرئه نمايد و مريم, جز با زبان رمز و اشاره با مردم چيزى نگفت. پيامبر(ص) سوار بر شتر, طواف كرد و هر بار به ركن رسيد, به آن اشاره نمود و تكبير گفت. پيامبر گفت: «آشوب از اين جاست» و اشاره به مشرق كرد. صحابى نيز زبان اشاره را به كار برد; زيرا به نظر مى رسد كه براى او حركتِ طبيعى بدن, بويژه دست ها, براى كمك به زبان بود.
زيد, دو دستش را نشان داد و يكى را روى ديگرى گذارد تا حديث پيامبر را درباره