است. مؤلّف در جايى اشارتى آورده كه سال مذكور را مى توان از آن استنباط نمود. در كتاب اخير، اشاره اى به «حديث لوح» (حديث جابر) نيز شده ؛ امّا متن روايت، ارائه نشده است. دليلى بر عدم وثاقت خبر صحيفه مختومه نداريم ؛ امّا اشكالاتى درباره «حديث لوح» وجود دارد.
برخى مآخذ «كمال الدين» ۱
1 . سيره ابن اسحاق به روايت يونس بن بكير (ج 1، ص 171، 172، 199، 300 و ج 2، ص 393).
1.كتاب كمال الدين به تازگى توسط انتشارات جامعه مدرّسين، تجديد چاپ شده است كه متأسفانه اشكالات چاپ هاى قبلى در اين اثر برطرف نشده و تنها به حروفچينى مجدّد كتاب، بسنده شده است. نخست بايد اشاره كرد كه قديم ترين نسخه خطّى كتاب كمال الدين، از قرن نهم و نسخه موجود در كتاب خانه مركز احياى ميراث اسلامى قم، به شماره ۲۹۳۶، مكتوب در پنجم رمضان ۸۹۱، تصحيح شده است و نسخه هاى بعدى، همگى در دوره صفويه و بعد از آن كتابت شده اند. به عنوان مثال، دانشكده الهيات تهران، ۱۱۶۸، فهرست، ج ۲، ص ۳۹۸ (كتابت به سال ۹۶۰ق) ؛ آستان قدس رضوى ۱۳۸۳۷، فهرست، ج ۱۴، ص ۴۵۰ (كتابت ۲۷ ربيع اوّل ۹۹۵). نگارنده، اين اطّلاعات را از فهرست در حال تأليف رايانه اى مركز تحقيقات دارالحديث اخذ كرده است. بعد از اتمام مقاله به كتابى به نام كتابشناسى نسخه هاى خطّى آثار شيخ صدوق(ره) در ايران، نگارش خانم مريم تفضلّى (تهران، ۱۳۸۱ش) برخوردم كه اطّلاعات مفيدى درباره فهرست آثار شيخ صدوق در كتاب خانه هاى ايران در بر داشت (در مورد نسخه هاى خطّى كمال الدين ر. ك: همان، ص ۲۱۱ ـ ۲۲۸). مقايسه چند بخش تصحيح شده توسط آقاى سيد حسن مدرّسى طباطبايى با آنچه كه در كتاب كمال الدين آمده، دلالت دارد كه در تصحيح آقاى غفّارى، افتادگى هاى وجود دارد. برخى يادداشت هاى ايشان در حواشى كتاب، نادرست است. در صفحه ۴۹۰ آنچه كه در حديث آمده، ناظر به عقيده «موافات» ميان اماميه است كه ايشان به اين مسئله توجّه نكرده اند. بر اساس اين عقيده، اماميه در ادوار نخست، اعتقاد داشتند كسى كه بعد از مسلمانى كافر گردد، از آغاز اسلام نياورده است. در مورد عقيده به موافات، ر. ك: أوائل المقالات في المذاهب والمختارات، الشيخ المفيد، تحقيق: مهدى محقّق، تهران، ۱۴۱۳ق، ص ۳۲ ؛ رسائل الشريف المرتضى، الشريف المرتضى، إعداد: السيّد مهدى الرجائى، قم، ۱۴۰۵ق، ج ۱، ص ۳۳۶ ـ ۳۴۳ ؛ التبيان، الطوسى، ج ۲، ص ۲۱۱ و ج ۳، ص ۳۷۴ ؛ أجوبة المسائل المهنائية، حسن بن يوسف الحلى، قم، ۱۴۰۱ق، ص ۲۰ ـ ۲۲. همچنين درباره وافات و نظريات متكلمان مسلمان درباره آن به مقاله اتان كلبرگ مراجعه شود:
Etan Kohlberg Muwafat doctrines in Muslim theoloy , Studia Islamica, ۵۷, ۱۹۸۳, pp. ۴۷ - ۶۶. در صفحه ۴۹۷ و ۵۰۰، اصطلاح «مقصره»، به چيزى جز آنچه كه آقاى غفّارى تذكّر داده است، اشاره دارد. اختلاف نظر ميان شيعيان در علم، ماهيت و مقام امام، باعث آن شده بود كه عدّه اى، برخى ديگر را به نام هايى چون: «مقصّره» يا «مرتفعه» بخوانند. در آثار نصيريه، مقصّره، اغلب اشاره به شيعيان اماميه است. در حروفچينى جديد كتاب، از حجم آن كاسته است و شماره صفحات آن با چاپ هاى قبلى متفاوت شده است. با توجّه به ارجاعات فراوان آثار و تحقيقات چاپ شده كه به چاپ هاى قبلى ارجاع داده اند، به جا بود كه شماره صفحات چاپ قبلى نيز در حاشيه كتاب مى آمد تا كار براى جستجو و مراجعه محقّقان، آسان شود.
