سه . ترتيب و تنظيم فهرستگان

براى روشن شدن چگونگى تنظيم و ترتيب اين فهرستگان ، ذكر چند نكته لازم است:
1. يادداشت‏ها پس از استخراج ، به هفت موضوع كلى تقسيم گرديدند: درايه ، رجال ، حديث ، دعا ، اجازات ، احاديث قدسى و اسماى حسنى .
2. اين موضوعات هفتگانه با جست و جو در محدوده كتابخانه‏هاى ايران در شانزده جلد ، بدين ترتيب تنظيم گرديد:
جلد 1: رجال و درايه ؛ جلد 2 تا 8: حديث ؛ جلد 9 تا 12: دعا ؛ جلد 13 تا 14: اجازات؛ جلد 15: حديث قدسى و اسماى حسنى؛ جلد 16: فهرست‏هاى كلى براى پانزده جلد.
3. در ذيل هر موضوع ، يادداشت‏هاى مربوط به شروح، ترجمه‏ها، حواشى، و ديگر موضوعات جزئى مربوط به آن نيز درج شده است .
4. در هر موضوع ، يادداشت‏ها به ترتيب عنوان كتابها تنظيم شده‏اند و اطلاعات مربوط به نسخه‏هاى هركتاب به ترتيب تاريخ تحرير نسخه‏ها تنظيم شده است .
پس از عنوان هر كتاب ، اطلاعات مختصرى مربوط به كتابشناسى آن كتاب (مانند: عنوان كتاب ، نام ديگر كتاب ، نام مؤلف و تاريخ فوت وى ، زبان كتاب ، توضيح مختصر در باره محتواى كتاب ، تاريخ تأليف، تعداد فصول و ابواب ، كسى كه كتاب به وى تقديم گرديده و ... ، اطلاعاتى درباره چاپ كتاب و سطور آغازين كتاب ، ذكر شده است.
5. در ذيل عنوان هر كتاب نيز نسخه‏هاى موجود از آن به ترتيب تاريخ تحرير نسخه ذكر شده و در هر نسخه ، اطلاعات مربوط به آن (از قبيل: نام كتابخانه، نام شهر ، نام كشور ، شماره نسخه ، مشخصات عكس‏ها و فيلم‏هاى موجود از نسخه در كتابخانه‏هاى ديگر ، نام كاتب ، تاريخ و محل كتابت ، تعداد برگ‏ها و مأخذ اين اطلاعات) ، ذكر شده است .
6. همچنين براى سهولت دسترس يافتن به مطالب ، در پايان هر موضوع ، چند فهرست (فهرست: كتاب‏هاى معرفى شده ، پديدآورندگان ، كاتبان) ، ضميمه شده است .
و آخر دعوانا أن الحمد للّه‏ رب العالمين
ششم بهمن ماه 1381
على صدرايى خويى

نسخه‏ها :

20 / 1 . تهران ، دانشگاه تهران : 1044 ، آغاز : برابر نمونه ، نسخ ، شريف رامدى ، 967ق ، رساله دوم مجموعه [ فهرست دانشگاه تهران : 5 / 1661 ] .
21 / 2 . قم ، محقق طباطبايى : عكس 191 ، نستعليق ، بدون نام كاتب ، قبل از 969ق ، با امضاى پدر شيخ بهايى در 969ق [ يادنامه محقق طباطبايى : 3 / 1479 ] .
22 / 3 . مشهد ، آستان قدس رضوى : 9889 ، نسخ ، محمّد بسطامى ، 1010ق [ فهرست الفبايى آستان قدس : 84 ] .
23 / 4 . تهران ، مجلس شوراى اسلامى : مجموعه طباطبايى 711 ، آغاز : برابر نمونه ، نستعليق ، على رضا بن محمّد غياث شولستانى ، 1068ق ، رساله اوّل مجموعه ، « 1پ ـ 13ر » 13 برگ [ فهرست مجلس : 23 / 24 ] .
24 / 5 . تهران ، مجلس شوراى اسلامى : 9384 ، على بن مجد الدين حسينى ، قرن 11ق ، رساله هفتم مجموعه ، سابقه : كتابخانه دانشگاه تهران : ميكرو فيلم 4022 [ فهرست ميكروفيلمهاى دانشگاه تهران : 3 / 31 ] .
25 / 6 . همدان ، كمالى : بدون شماره ، نستعليق ، بدون نام كاتب ، صفر 1124ق [ نشريه نسخه‏هاى خطّى : 5 / 386 ] .
26 / 7 . تهران ، دانشكده الهيات : 801 ، نستعليق ، ابراهيم بن عباس خراسانى ، 10 رجب 1227ق ، رساله دوم مجموعه ، « 107پ ـ 112پ » 6 برگ [ فهرست الهيات تهران : 1 / 397 ] .
27 / 8 . قم ، گلپايگانى : 193 / 22 ، از اوّل افتادگى دارد ، تحريرى ، على بن محمّد رضا ابرقوهى ، غره محرم الحرام 1244ق ، مقابله وتصحيح شده ، رساله اوّل مجموعه ، « 1ر ـ 72پ » 72 برگ ، 15 سطر ، 11×17 [ فهرست گلپايگانى ، قديم : 2 / 246 ؛ فهرست گلپايگانى ، جديد : مخطوط ] .
28 / 9 . قم ، مرعشى : 6658 ، نستعليق ، سيّد محمّد بن على اردكانى يزدى ، 1245ق ، رساله هشتم مجموعه ، « 190ر ـ 198ر » 9 برگ [ فهرست مرعشى : 17 / 222 ] .
29 / 10 . قم ، مرعشى : 6482 ، آغاز : برابر نمونه ، حسن بن كاظم بواناتى ، 1265ق ، « 1پ ـ 4ر » 4 برگ [ فهرست مرعشى : 17 / 75 ] .
30 / 11 . يزد ، وزيرى : 2085 ، آغاز : برابر نمونه ، نسخ ، محمّد كريم ، 1266ق ، رساله سوم مجموعه ، « 1 ـ 23 » 23 برگ [ فهرست كتاب‏خانه وزيرى : 4 / 1159 ] .
31 / 12 . تهران ، مدرسه مروى : 720 ، عنوان معرّفى : درايه ، اسماعيل سمنانى ، 1285ق، رساله هشتم مجموعه [ فهرست مدرسه مروى : 303 ] .
32 / 13 . مشهد ، آستان قدس رضوى : 9753 ، نستعليق ، بدون نام كاتب ، 1298ق [ فهرست الفبايى آستان قدس : 84 ] .
33 / 14 . قم ، گلپايگانى : 39 / 12 ، از آخر افتادگى دارد ، آغاز : برابر نمونه ، نستعليق شكسته ، بدون نام كاتب ، 1306ق ، رساله چهارم مجموعه ، « 115پ ـ 182پ » 68 برگ ، 15 سطر ، 18×23 سم [ فهرست گلپايگانى ، رايانه‏اى ؛ فهرست گلپايگانى ، جديد : مخطوط ] .
34 / 15 . مشهد ، آستان قدس رضوى : 7676 ، آغاز : برابر نمونه ، نستعليق ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت [ فهرست آستان قدس : 6 / 590 ] .
35 / 16 . تهران ، مجلس شوراى اسلامى : 4903 ، آغاز : برابر نمونه ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله سيزدهم مجموعه ، « 108ر ـ 110پ » 3 برگ [ فهرست مجلس : 14 / 123 ] .
36 / 17 . تهران ، دانشگاه تهران : 821 ، آغاز : برابر نمونه ، نسخ ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله سوم مجموعه ، « 4پ ـ 8پ » 5 برگ [ فهرست دانشگاه تهران : 5 / 1660 ] .
37 / 18 . تهران ، دانشگاه تهران : 9255 ، نسخ ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله ششم مجموعه ، « 7ر ـ 16ر » 10 برگ [ فهرست دانشگاه تهران : 17 / 332 ] .
38 / 19 . قم ، گلپايگانى : 86 / 31 / 6206 ، از آخر افتادگى دارد ، آغاز : برابر نمونه ، نستعليق، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، پس از اتمام رساله ابيات عربى در رجال شامل بيان عده كافى و طرق صدوق و شيخ طوسى و اصحاب اجماع با اين سر آغاز : اربعة اربعة و خمسة × عنى الكلينى بلفظ العدة ، رساله سوم مجموعه ، « 266ر ـ 268پ » 3 برگ ، 19 سطر [ فهرست گلپايگانى ، جديد : مخطوط ] .
39 / 20 . تهران ، سپهسالار : 2712 ، نسخ ، ميرزا محمّد حسين بحرينى منشى ، بدون تاريخ كتابت ، از روى خط مؤلف ، 142 برگ [ فهرست سپهسالار : 3 / 245 ] .
40 / 21 . تهران ، دانشكده الهيات : 561د ، نسخ ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله چهارم مجموعه ، « 81پ ـ 91پ » 11 برگ [ فهرست الهيات تهران : 1 / 329 ] .
41 / 22 . شيراز ، ملى فارس : 381 ، عنوان معرّفى : علم درايه و مصطلحات حديث ، آغاز : برابر نمونه ، نسخ ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله اوّل مجموعه ، 11 برگ [ فهرست ملى فارس : 1 / 357 ] .
42 / 23 . قم ، مدرسه حجازيها : 80 / 57 / 8410 ، از آخر افتادگى دارد ، آغاز : برابر نمونه ، نستعليق ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله دوم مجموعه ، « 9 ـ 16و41 ـ 56 » 24 برگ ، 19 سطر ، 15×22 [ فهرست مدرسه حجازيها ] .
43 / 24 . مشهد ، حيدرى : 31 ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، رساله هشتم مجموعه [ مجله انديشه حوزه : 7 / 213 ] .

يك . اهداف

اهداف اين طرح ، به ترتيب اهميت ، عبارت‏اند از:
الف . شناسايى نسخه‏هاى خطى موجود از آثار حديثى شيعه اماميه؛
ب . شناسايى آثار مفقود كه نسخه‏هاى آنها تاكنون از ديد محققان به دور مانده است؛
ج . شناسايى آثارى كه تاكنون به چاپ نرسيده‏اند؛
د . شناسايى نسخه‏هاى معتبر و ممتاز از آثارى كه به چاپ رسيده‏اند؛
ه . شناسايى حوزه‏هاى حديثى در عصرها و شهرهاى مختلف با توجه به آثار نوشته شده در هر منطقه و دوره و با توجه به اجازات حديثى بر جاى مانده؛
و . شناسايى كاتبان نسخه‏هاى حديثى و علوم حديثى در دوره‏هاى مختلف؛
ز . نماياندن سير تحول علوم حديث با توجه به آثار برجاى مانده .

دو . مراحل اجرا

براى اجراى اين طرح ، كتابخانه‏ها به دو دسته تقسيم شدند :
1ـ كتابخانه‏هاى داخل ايران؛
2ـ كتابخانه‏هاى خارج از ايران .
در مرحله اول ، اين طرح در مورد كتابخانه‏هاى داخل ايران به اجرا درآمد و بدين منظور ، فهرستْ‏نامه‏هاى منتشر شده (به صورت مستقل يا در ضمن نشريات و مجله‏ها) ، براى شناسايى نسخه‏هاى خطى اين كتابخانه‏ها تا سال 1380 ق ، مورد بررسى قرار گرفتند .
نتايج حاصل در اين مرحله به ترتيب ذيل‏اند:
1. تعداد كتابخانه‏هايى كه فهرستْ نامه‏هاى آنها مورد بررسى قرار گرفته است: صد و هشتاد و چهار كتابخانه .
2. تعداد مجلدات فهرستْ نامه‏ها كه از آنها يادداشت بردارى شده است: دويست و هفتاد و نه جلد .
شايان ذكر است كه حدود سى جلد از اين فهرستْ نامه‏ها ، تا زمان آماده سازى نهايى اين فهرستگان ، منتشر نشده بودند و با عنايت مؤلفان محترم آنها ، در مراحل پيش از انتشار ، مورد استفاده قرار گرفته‏اند كه با قيد «مخطوط» ، مشخص شده‏اند.
3. تعداد كل يادداشت‏ها (فيش‏ها)ى استخراج شده: حدود سى و دو هزار برگه .

10 . بداية الدراية(عربى)

از : زين الدين بن على بن احمد شامى عاملى (شهيد ثانى) (965 ق)

رساله كوتاهى است در درايه ، شامل يك مقدمه و چهار باب با اين عنوان‏ها :
مقدمه : فى بيان اصول علم الدراية و اصطلاحاته (شامل چهار مسئله 1 . الخبر والحديث ، 2 . المتن و السند ، 3 . اقسام الخبر ، 4 . تقسيم آخر للخبر) ؛
الباب الاوّل : فى اقسام الحديث ؛
الباب الثانى : فى من تقبل روايته ومن تردّ ؛
الباب الثالث : فى تحمّل الحديث و طرق نقله ؛
الباب الرابع : فى بعض المصطلحات فى اسماء الرجال و طبقاتهم .
شهيد ثانى ، علاوه بر اين كتاب ، چند اثر ديگر در حديث و علوم حديث دارد ، كه عبارت‏اند از :
« الرعاية في شرح بداية الدراية » كه شرح همين بداية است و بعداً معرّفى خواهد شد .
« غنية القاصدين في معرفة اصطلاحات المحدثين » ؛
« فوائد في الدراية » ؛
« حاشية على خلاصة الأقوال في علم الرجال» .
شايان ذكر است كه برخى ديدگاه‏هاى رجالى شهيد ثانى ، در كتاب « رجال ابن عذاقة » ، كه مؤلف آن معاصر وى بوده ، درج شده است .
چاپ : 1 ـ تهران، 1310ق 2 ـ تهران ، المجمع العلمى الاسلامى ، 1404ق ، رقعى ،
24 صفحه ؛ 3 ـ همچنين با تصحيح مجدد در ضمن مجموعه «دراية الحديث» در مؤسسه دارالحديث در دست انتشار است . ترجمه فارسى اين كتاب ، كه آقاى محمّد افتخار زاده ترجمه نموده ، در ضمن كتاب «روش شناخت سنت و تاريخ اسلام» ص 255 ـ 310 به چاپ رسيده است .
[ الذريعة : 3 / 58 ؛ معجم المطبوعات العربية فى ايران : 283 ]
آغاز : نحمدك اللهم على البداية فى الدراية والرواية ... وبعد فهذا مختصر فى علم دراية الحديث .
انجام : فهذه جملة موجزة فى الاشارة الى مقاصد هذا العلم ، فمن اراد الاستقصاء فيها مع ذكر الامثلة فليراجع الكتب المفصّلة .