مقدمه
با عنايت بارى تعالى جلد نخستِ اين فهرستگان ، در موضوع درايه و رجال ، در سال 1382 منتشر گرديد و اينك پنج جلد ديگر آن در موضوع «متون حديث شيعه» تقديم ارباب تحقيق مىگردد كه شرح و ترجمه كتابهاى حديثى ، فرهنگنامههاى حديثى و فهرستنامههاى مربوط به كتابهاى حديثى را نيز شامل مىشود .
قبل از ورود به اصل كتاب ، ذكر چند مطلب ، ضرورى است :
يك . كتابشناسىهاى حديث شيعه
در اين كتاب ، قبل از معرّفى نسخههاى خطّى هر كتاب ، كتابشناسى آن اثر نيز ذكر شده است. لذا اين فهرستگان ، اوّلين كتابشناسى جامع آثار حديثى نيز به شمار مىرود . بر اين اساس ، توضيح كوتاهى درباره كتابشناسىهاى آثار حديثى شيعه و تلاشهاى انجام گرفته در اين عرضه ، سودمند به نظر مىرسد .
كتابشناسىهايى كه به صورت مستقل و يا به صورت ضمنى ، درباره آثار حديثى شيعه نگاشته شدهاند، عبارتاند از:
1 . علامه مجلسى در فصل اوّل از مقدمه بحارالأنوار ، در ذكر مصادر خود ، اسامى متون حديثى شيعه را به اختصار آورده است . ۱
2 . شيخ حُرّ عاملى فائده چهارم از خاتمه كتابش تفصيل وسايل الشيعه إلى تحصيل مسائلالشريعة (معروف به وسايل الشيعة) را به ذكر كتابهايى كه از آنها نقل حديث نموده ، اختصاص داده است . ۲3 . محمدرضا ابن عبدالمطّلب تبريزى (م 1208 ق) در مقدمه كتاب الشفا فى أخبار آلالمصطفى ، در ذكر منابع خود ، آثار حديثى شيعه را به اختصار ياد كرده است ۳ كه شباهت زيادى به مقدمه بحارالأنوار دارد .
4 . سيد ميرزا جزايرى (زنده در 1085 ق) در مقدمه كتابش جوامع الكلام فى دعائم الإسلامبطريق أهل البيت عليهم السلام مصادر حديثى شيعه را ياد كرده است. ۴
5 . فضلعلى بيگ توشْمال باشى (ق 11 و 12 ق) در مقدمه دايرة المعارف حديثى خود ، موسوم به الأوفي، گزارش كوتاهى از مصادر حديثى شيعه آورده است . ۵
6 . محدّث نورى در خاتمه مستدرك الوسائل ، در فايده اوّل ، اسامى مصادر كتاب را و در فايده دوم ، شرحى درباره آنها و مؤلّفان آنها آورده است . ۶
7. جلد چهاردهم فهرست نسخههاى خطّى آستان قدس رضوى ، تأليف براتعلى غلامى مقدم ۷ اختصاص به موضوع «حديث» دارد . اين كتاب ، اوّلين اثرى است كه اختصاص به كتابشناسى آثار حديثى شيعه دارد و در آن ، حدود 410 عنوان حديثى با 1235 نسخه معرفى شده است .
قبل از اين نيز در جلد اوّل و پنجم فهرست نسخههاى خطّى آستان قدس ۸ ، بخشى به اخبار (احاديث) ، اختصاص يافته بود .
8 . در جلد اوّل فهرست نسخههاى خطّى مدرسه سپهسالار (مدرسه عالى شهيد مطهرى) ۹ نيز بخشى به معرفى كتب اخبار و شروح و ترجمههاى آنها اختصاص يافته و در آن ، پنجاه عنوان كتاب حديثى با 179 نسخه معرفى شده است .
9 . شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة ، ضمن آوردن كتابهاى حديثى در عنوانهاى مربوط ، در ذيل عنوان «حديث» ، 765 اثر حديثى را معرفى نموده است . ۱۰
10 . در فهرست نسخههاى خطّى فارسى ، نگاشته احمد منزوى ، متأسفانه «حديث» ، موضوع مستقلى به شمار نيامده و در ضمن موضوع «فلسفه عملى» ، تعدادى از آثار حديثى فارسى شيعه و اهل سنّت ، ذكر شده است .
11 . در مقدمه كتاب المعجم المفهرس لألفاظ أحاديث بحارالأنوار ـ كه توسط آقايان محمّد على مهدوى راد و احمد عابدى تدوين شده است ـ تحت عنوان «تدوين الحديث عند الشيعة» ، به صورت مفصّل به آثار حديثى شيعه پرداخته است . ۱۱
12 . در كتاب معجم المطبوعات العربية في إيران ، بخشى به «حديث و علوم حديث» اختصاص داده شده است و حدود 1600 اثر (كتاب و رساله) در حديث و علوم حديث ، معرفى گرديده است . ۱۲
13. در ميراث حديث شيعه كه تا كنون دوازده دفتر از آن منتشر گرديده ، ضمن چاپ متن بيش از صد اثر حديثى ، اطلاعات كتابشناختىِ اين كتب به صورت دقيق ، ذكر شده است .
14. در مقدمه دفتر نهم و دهم و يازدهم ميراث حديث شيعه نيز سرور گرامى جناب آقاى مهدى مهريزى در دو مقاله با نامهاى: «مكتوبات حديثى ائمه عليهمالسلام» و «مكتوبات حديثى اصحاب ائمه عليهمالسلام» ، به كتابشناسى آثار حديثى شيعه پرداختهاند . ۱۳
15. در دايرة المعارف تشيّع ، در مدخل «حديث» ، بحثى از مصادر حديثى به ميان نيامده و به ذكر مختصر طبقات محدّثان شيعه اكتفا شده است؛ ولى در مدخل «تشيّع» ، ذيل مدخل فرعى «حديث» ـ كه به قلم آقايان محمّد على مهدى راد و احمد عابدى و على رفيعى نگاشته شده ـ ، در ذيل عنوان «تدوين حديث در شيعه» ، گزارش كوتاهى از آثار مهم حديثى شيعه آورده شده است . ۱۴بجز موارد ذكر شده ، تك نگارىهايى در كتابشناسى «حديث شيعه» و «آثار محدّثان شيعه» ، مانند : «كتابنامه نهجالبلاغه ، تأليف رضا استادى ۱۵ كتابشناسى علامه مجلسى ، تأليف حسين درگاهى و على اكبر تلافى داريانى ۱۶ منتشر شده است و نيز در كتابهاى سير حديث در اسلام ۱۷ و پژوهشى در تاريخ حديث شيعه ۱۸ به صورت استطردادى به آثار حديثى شيعه پرداخته شده است . به علاوه ، در مركز تحقيقات دار الحديث ، پژوهشى با عنوان «كتابشناسى كُتب چاپ شده حديث شيعه» (مشتمل بر آثار تأليف شده تا 1320 ق) توسّط احسان سُرخهاى به انجام رسيده و پژوهش ديگرى با عنوان «كتابشناسى ترجمههاى فارسى حديث و دعاى شيعه» توسّط محمّد قنبرى و نگارنده آغاز شده است .
نسخهها:
2413/1 . تهران، ملك: 1204، نسخ و نستعليق، بدون نام كاتب، بدون تاريخ كتابت، محمد حسن صفا اين نسخه را مطالعه نموده و روايتها و يادداشتهايى بر آن افزوده است، رساله اول مجموعه، 810 برگ، 15 سطر، 13×20 [فهرست ملك: 5/244].
2414/2 . قم، شيخ حيدر على مؤيد: 1262، آغاز: برابر نمونه، انجام: برابر نمونه، نستعليق، بدون نام كاتب، بدون تاريخ كتابت، 98برگ، 12 سطر، 5/11×18 [فهرست مؤيد: 3/219].
482 . آداب الملوك فى أقصى مراتب السلوك(فارسى)
از: محمد تقى دزفولى (قرن 13ق)
شرح و ترجمه مفصل عهدنامه مالك اشتر است كه مؤلف آن را در عصر ناصرالدين شاه قاجار براى شاهزاده محسن ميرزاى مير آخور نگاشته است. ۱۹
[الذريعه: 18/91 ؛ مشار فارسى: 4/4090]
آغاز: الحمد للّه الذى ألهمنا بالصواب و أحيا قلوبنا.
نسخهها:
2415 . تهران، ملى تهران: 2459/ف، نستعليق، بدون نام كاتب، قرن 13ق، رساله اول مجموعه، «ص1 ـ 61»31برگ، 11 سطر، 5/11×18 [فهرست ملى تهران: 5/613].
483 . آداب المؤمنين و أخلاقهم(عربى)
از: سليمان بن محمد گيلانى (قرن 11ق) ۲۰
1.بحارالأنوار ، ج ۱ ، ص ۱ ـ ۲۴ .
2.وسايل الشيعة ، ج ۳۰ ، ص ۱۵۱ ـ ۱۶۵ .
3.كتاب الشفا تا كنون چاپ نشده است و مقدمه مورد اشاره ، در ميراث حديث شيعه (دفتر سيزدهم) در دست انتشار است .
4.اين موسوعه حديثى منتشر نشده و گزارشى از آن و نسخ خطى موجود آن را صديق گرامى آقاى محمّد بركت در ميراث حديث شيعه (دفتر ششم) ، ص ۵۲۹ ـ ۵۴۶ منتشر شده است .
5.اين اثر به چاپ نرسيده و گزارشى از آن در فصلنامه علوم حديث ، ش ۶ (زمستان ۱۳۷۶ ش) ، ص ۲۸۲ ـ ۲۸۸ منتشر شده است .
6.مستدرك الوسائل (چاپ سنگى) ، ج ۳ ، ص ۲۹۱ ـ ۳۷۳ .
7.مشخصات چاپ : مشهد : كتابخانه آستان قدس رضوى ، ۱۳۷۶ ش ، وزيرى ، ۷۲۹ ص .
8.مشخصات چاپ :
جلد اول ، گروه مؤلّفان ، مشهد : كتابخانه آستان قدس رضوى ، ۱۳۰۵ ش ، رحلى ، ۱۶۱ ص .
جلد پنجم : اوكتايى ، مشهد : آستان قدس رضوى ، ۱۳۲۹ ش ، رحلى ، ۶۸۳ ص .
9.فهرست كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار ، جلد اوّل ، ابن يوسف شيرازى ، مطبعه مجلس ، ۱۳۱۳ ـ ۱۳۱۵ ش ، وزيرى ، ۱۴ + ۷۰۰ ، ص ۱۹۶ ـ ۳۵۰ .
10.الذريعة إلى تصانيف الشيعة ، ج ۶ ، ص ۳۰۱ ـ ۳۷۸ .
11.المعجم المفهرس لألفاظ أحاديث بحارالأنوار ، قم : دفتر تبليغات اسلامى ، ۱۴۱۳ ق ، ج ۱ ، ص ۳۰ ـ ۱۰۸ .
12.معجم المطبوعات العربية في إيران ، عبدالجبار الرفاعي ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، ۱۴۱۴ ق ، ص ۲۷۱ ـ ۳۲۶ .
13.ميراث حديث شيعه ، دفتر نهم ، ص ۷ ـ ۵۲ و دفتر دهم ، ص ۷ ـ ۱۵ و دفتر يازدهم ، ص ۷ ـ ۴۹ .
14.دايرة المعارف تشيّع ، ج ۴ ، ص ۳۰۴ ـ ۳۰۹ .
15.چهل مقاله ، قم : جامعه مدّرسين ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۳۵۳ ـ ۳۹۸ .
16.مشخصات چاپ : تهران : بنياد فرهنگى امام رضا عليهالسلام ، ۱۳۷۰ ش .
17.سير حديث در اسلام ، سيد احمد ميرخانى ، تهران : گنجينه ، ۱۳۶۱ ش ، وزيرى ، ۴۰۰ ص .
18.پژوهشى در تاريخ حديث شيعه از آغاز تا پايان قرن پنجم ، مجيد معارف ، تهران : ضريح ، چاپ دوم ، ۱۳۷۲ ش .
19.گويا مؤلف ، همان محمد تقى بن على دزفولى متولد ۱۲۲۳ق و متوفاى ۱۲۹۵ق است كه كفاية الخصام فى فضائل الإمام در ترجمه غاية المرام از تأليفات او به چاپ رسيده و نسخهاى از آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۷۲۵۸ (فهرست ۲۵/۲۵۵) موجود است.
20.سليمان بن محمد گيلانى از فيلسوفان و دانشمندان سده يازدهم هجرى قمرى است. آثار شناخته شده وى در ضمن دو مجموعه خطى ، هر دو به خط وى ، يكى مجموعه ش ۶۱۲۳ كتابخانه آستان قدس رضوى و ديگرى مجموعه ش ۴۰۸۷ كتابخانه آيت اللّه مرعشى موجود است . (معجم أعلام الشيعة ، سيد عبدالعزيز طباطبايى ، ص۲۲۶)