يا عقل است يا مشيّت يا علّت يا نقطه يا نور .
عِباراتُنا شَتّى وَحُسْنُكَ وَاحِدُ
و اين عقيده و مقاله را اهل شرع معقول و مقبول ندانند و گويند : اين فقره دلالت بر عجز حضرت احديّت مى‏نمايد «وَلا يَشْغلُهُ شَأنٌ عَنْ شَأنٍ وَلايَمْنَعُهُ فِعْلُ شَى‏ءٍ عَنْ فِعْلِ شَى‏ءٍ وَلا يَعجزُهُ خَلْقُ شَى‏ءٍ عَنْ خَلْقِ شَىْ‏ءٍ آخَرَ» ، و اين فقرات از براى مخلوقات است نه از براى غنىّ مطلق كه اغنى الاغنياء است و عجز ندارد « وَاللّه‏ُ عَلَى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ »^۱ . پس خداوند در آن واحد هزار كرور از عوالم عديده مملوه از مخلوقات جديده ايجاد مى‏نمايد .
بلى ، در حديث است : «اِنّ اللّه‏ لا يُحْدِثُ شَيْئاً فِى السَّماءِ وَلا فِى الْأرْضِ اِلاّ بِسَبْعَةٍ مِنْ مَشِيَّةٍ وَاِرادَةٍ وَقَضاءٍ وَقَدَرٍ وَكِتابٍ وَاَجَلٍ [ وإذن ]» ^۲ فَهذا الْحُكمُ عَلىَ الغالِبِ .
از اين هفت چيز كه خداوند شرط در مستحدثات سماويه و ارضيّه فرموده است احتياج و افتقارِ حق ، معلوم نيست و فقره «أَبَى اللّه‏ُ أنْ يَجْرِىَ الاُمُورَ اِلاّ بِاَسْبابِها» ^۳ مراد ، مخلوق متأخر از خلق اول است ؛ از آنكه در خلق اول اسبابى شرط نيست ، يا محمول بر افعال عباد است جز افعال خالق ؛ از آنكه صدور چيزى از بندگان به اسبابى است كه قرار

جناب صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهبر حسب جبله و طبيعت بشريه در زمان خويش به مقدار امتداد عمر شريف فرزندان از ذكور و اناث بواسطه و بلا واسطه مشاهده مى‏فرمود و ملوم كفّار قريش و اهل هوا
نمى‏گرديد ؟
داعى با لسان شكسته بر حسب مشرب صافى آن عارف روشن ضمير بيانى آشكار از عقل و نقل نمودم جملتى از آن را در اين وجيزه مى‏نويسم :
بدان اهل حكمت گفته‏اند : «الْوَاحِدُ لا يَصْدُرُ عَنْهُ اِلاّ الْواحِدُ» ^۱ يعنى : از خداى يكتا در بدو امر يك چيز صادر شد و از واحد در آنِ واحد جز شى‏ء واحد صادر نمى‏شود چنانكه ظاهر آيه « هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ »^۲ ، و حديث شريف «خَلْقُ اللّه‏ الْأشْياءَ بِالْمَشيَّةِ وَالمَشيَّةَ بِنَفسِها» ^۳ ظهور در اين معنى دارد .
و از بيانات ايشان است : تمام افراد به يك نوع و تمام انواع به يك جنس و تمام اجناس به يك جوهر منتهى مى‏شود و آن جوهر كه صادر اوّل است همان نقطه وجوديّه محمّديّه كه حقيقت كائنات و مصدر محدثات است و آن نقطه عين اليقين و حق اليقين وفيض اوّل و عقل صرف و وجود مقيّد است به اصطلاح مخصوصى .
پس به عبارت اهل حكمت از واحد من جميع الجهات در آنِ واحد صادر نمى‏شود مگر شى‏ء واحد ، و هر چيزى متدرّجاً از همان شى‏ء واحد منتزع مى‏شود و آن شى‏ء واحد