و نكاح و روايح و نغمات طيّبه و وجوه حسان و حور و غلمان كه بصر حسّى آنها را درك مى نمايد و ملتذّ مى شود از آن .
و جنّتى است معقوله و آن نعيمى است كه انسان كسب كرده است از معارف حقّه و علوم الهيّه به طريق نظر و نور الهى در دنياى دون . و اين جنّت مانند روح است و آن مانند جسد است ، پس جمعى كه در جنّات عاليه اند به واسطه اكتساب معالم دينيه و معارف حقيقيه التذاذ نفوس قدسيّه شان بهتر و بيشتر است ، نه به نحوى كه ملاحده گفته اند و منكر جنّت حسيّه شده اند ، و نه به نحوى كه حشويّه قائلند و انكار از جنّت معقوله نموده اند بلكه جمع مهما امكن اولى ، و شايد حديث : « يا على ! خلق اللّه الجنة من لِبْنَتين : لِبْنَةٍ من ذهب ولِبْنَةٍ من فضّة »^۱ اشاره به اين دو جنّت بوده باشد .
خلاصه بايد حالا اعتقاد به وجود جنّت و نار كرد كه در آسمان و زمين هر دو براى عقاب و ثواب موجودند انكار از آن موجب خذلان و خسران است ، و در حوريّه و جاريه جنات عاليه چند بيتى حفظ دارم مى نگارم :

ابيات فصيحه در توصيف حوريّه جنّات عاليه

فى الخلد جارية بالغنج ماشية^۲للزوج ساقية فى وسط اشجار
من مسكة عجنت من خمرٍ^۳خلطتلمن ترى خلقت للزاهد القارى
معشوقة^۴حرّة فى خدّها حمرةكانّها درّة فى نقش دينار
بالدَّلِّ مقبلة للشعر^۵مرسلةبالذّيل مُسبلة فى شطر^۶انهار
قد زانها عشب^۷فى قرنها طربفى خلفها ذوب^۸شيبت بانوار
تسقى الولىّ بها خمراً مشعشعةخمر الفراديس لا من خمر^۹خمار
والطّير فى غرف الياقوت صائحة^۱۰كانّ اصواتها الحان مزمار^۱۱
فيا لها طرب من شانها عجبمن حيث شاء من الجنّات مختارِ^۱۲۱۳
و فى « تحف العقول » ^۱۴ فى مواعظ الباقر عليه السلام : « يا طالب الجنّة ! ما اَطْوَلَ نومَك وآكلَ مطيَّتَك [و] أوهى^۱۵همّتك ! فللّه انتَ من طالبٍ و مطلوبٍ » .
رزقنا اللّه تعالى ما يوجب الدّخول فى داره والاعتكاف بجواره بمحمد وآله .
بلى به مفاد « وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ » الى قوله « وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ »^۱۶ ظاهر است چنانكه طبايع انسان در حبّ دنيا مختلف است از لذّت اكل و راحت و حفظ و حراست و امور ديگر از طلب علوم و غيرها مراتب درجات آنها نيز در جنّات موعوده بر حسب مراتب مختلفه كه داشتند داده مى شود ، و همين طريق است دركات ميزان و عقوبات موجوده در آن .

ما بندگان به وسيله و سبب وى درك سعادت نموديم و به سوى حق متوجّه و متوسّل گرديديم ، ليكن بر ماست و بر هر مخلوقى لازم به وجه خاص و لسان مخصوصى با خداى خودمان مناجات نمائيم ، و بر خداست به همين وجه با بندگانش مرحمت نموده مراعات كند ، پس به امر خداست از زبان پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله براى وى وسيله دعا بخواهيم كما فى « تفسير القمى » عن الصّادق عليه السلام : انّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله يقول : « إذا سألتم اللّه لى فاسألوه الوسيلة »^۱ ، آن گاه بيان از وضع و طور و طول آن فرمود.. الى آخره .
و اهل بهشت چهار صنفند :
اول : رسل و انبياء .
دوّم : شهداء و اولياء از تابعين ايشان .
سوّم : علماء از اهل توحيد كه از تجلّى الهى و كشف ربّانى و ادّله فكريه و براهين عقليّه از صفات اللّه و اسماء عظمى اطلاع داشته اند .
چهارم : مؤمنين تابعين انبياء و اولياء .
و جمهور از مسلمين كه قائل به توحيد و تقليد بوده اند و دوستداران اهل بيت رسالت صلى الله عليه و آله :
طايفه اوّل : ارباب منابرند .
طايفه دوّم : ارباب سرير و عروشند .
طايفه سوّم : ارباب كرسى اند .
از براى طايفه چهارم مراتبى است لا تحصى ، رزقنا اللّه الوصول الى اعلى درجات الجنّات مع انبياء السّادات عليهم آلاف التحيات والتسليمات .
اكنون بر طالب سالك مخفى نماند جنت بر دو قسم است : محسوس و معقول .
اما جنّت حسيّه همان لذات و شهوات متعلقه به قواى حسيّه است از اكل و شرب