بدان كه در معنى ميزان ^۱ گفته اند : ما يُوزنُ به الشى ء ويُعرَف به مقدارهُ من الزيادةِ والنّقصان .
پس از ميزان وزن هر چيزى از كم و زياد معلوم مى شود و اين هيئت دو كفّه و زبانى هم لازم دارد نه اين ميزان محسوس بلكه موازين معقوله هم از اين قرار است ، و خداوند مى فرمايد : « وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ »^۲ .
صاحب « مجمع البحرين » ^۳ فرمود : معنى وزن در آيه كريمه عَدل است . قاضى فرمود : در دو كفّه وزن ، هر فرقه اى به نحوى تمسّك جسته اند و آن چند قسم است ، دو قسم از آن را اشاره مى نمايد :
اول : آن است كه حسنات در كفّه اى و سيئات در كفّه اى باشد .
دوّم : از براى حسنات و سيئات كفّه اى باشد و در كفّه ديگر معيار و مقدار اعمال حسنه و سيّئه است .
اكنون مخفى نماناد كه : بايد اعتقاد كنى كه فرداى قيامت ميزانى منصوب شود كه از براى وى دو كفّه و عمودى و لسانى است براى وزن كردن اعمال حسنه و سيّئه .
امّا در كيفيّت آن مانند دو قسم سابق اختلاف كرده اند مانند دو قسم سابق .
گويند : عمل عَرَض است به وزن درنمى آيد ^۴ ، طايفه اى گويند : كتاب اعمال را به وزن مى آورند ، طايفه اى مى گويند : علامت حسنه و سيّئه در اين دو كفّه ظاهر مى شود كه انسان آن را مى بيند ، طايفه اى گويند : حسنات به صورت حسنه و سيئات به صورت قبيحه مجسّم مى شوند ، طايفه اى مى گويند : نفس مؤمن و نفس كافر به وزن در مى آيند ، و اگر

و اسماء حسنى و وحدانيّه حقيقه اش شناخته شود از اين جهت فرمود در قنطره سوّم : عليها ربّ العالمين .
بعبارة اخرى : در قنطره اولى تخلّق به اخلاق الهيّه و تأدّب به آداب نبويّه صلى الله عليه و آلهو تجرّد از الواث طبيعيّه و ارجاس صفات سَبُعيّه بهيميّه و مخالفت هوا و متابعت هدى و اجتناب اذى لازم است « ولا يخافون فى اللّه لومة لائم » ، و در قنطره ثانيه رضاء به قضاء الهى و منزل روحى و مقام فتوحى با كشف يقين و دخول به مقامات آمنين متحتّم است ، و در فقره ثالثه اين طايفه به محبوبيّت عظمى و اسماء حسنى فايز شده اند و از خودشان فانى شده اند و از هر چيز منخلع و منقطع و خدا را در هر شى ء وفى ء ملاحظه نمودند تا اينكه به مقام امين به اعلى عليّين به حق كه ربّ العالمين است واصل شدند .

حقيقت ششم:در ميزان است

الحقيقة السّادسة : قوله : والميزان حق .
عرض مى كند : ميزان حق است .
نعم ما قيل :



اذا نصب الميزان للفصل والقضاءوأَبْلَسَ^۱محجاج وأَخْرَسَ ناطقُ
وأجّجت^۲النيران واشتدّ غيظهاوقد فتحت ابوابها والمغالقُ
وقطّعت الاسباب من كل ظالمٍوقامت به اسراره والعلائقُ^۳
خوب است قدرى در مراتب ميزان و معانى آن همّت خود را صرف سازم :