ادراك محسوسات سفليّه ، و جمع اين دو با ادراك دو قسم از معاودت متضادّه در اين خانه دنيا كاملاً ممكن نمى شود به واسطه اينكه انسان مادامى كه مستغرق است در انوار عالم قدس ممكن نيست كه ملتفت شود به لذّتى از لذات جسمانيّه ، و همين طور اگر بخواهد در دار دنيا اين لذّات را ادراك كند آن استغراق از براى وى حاصل نگردد مگر آنكه موت تفريق كند و استمداد از عالم اعلى حاصل شود پس فرداى قيامت جمع بين امرين و لذّتين خواهد شد .
امّا فلاسفه مى گويند : ابدان صور و اعراضند منعدم مى شوند مگر جوهر نفس كه مجرّد است ولا سبيلَ له لِلْفَناءِ ، يعنى : تعلّقات را مى ريزد و خود مى ماند و به عالم مجردّات برمى گردد .
و بعبارة أخرى : فلاسفه اعتقاد به معاد روحانى دارند چنانكه علاّمه طاب ثراه در « شرح ياقوت » فرموده است : اتّفق المسلمون على اعادة الاجسام خلافاً للفلاسفة .
و علاّمه دوانى در « شرح عقايد عضديّه » گفته است : معاد جسمانى متبادر است از اطلاقات اهل شرع و منكر آن كافر است ، و اعتقاد به آن واجب به اجماع ملل ثلاثه ـ يعنى : يهود و نصارى و اهل اسلام ـ و مذهب حق همان است كه اهل اسلام و تابعين آنها رفته اند .
بلى علاّمه اعلى اللّه مقامه فرمود : اعاده بر دو قسم است : يك وقت مى گوئيم : آن اجزاء بعد از تفريق و انفصال جمع مى شود ، و يك وقت اجزاء بعد از اينكه معدوم صرف شد كسوت وجود ثانياً بر او پوشيده مى شود ، پس جواب آن را ¹ به كريمه « إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ * يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ * فَمَا لَهُ مِن قُوَّةٍ وَلاَ نَاصِرٍ » ² داده خواهد شد .
و مرحوم مجلسى در كتاب مذكور ³ فرمود : ضرر ندارد غير از بدن اوّل انسان به عرصه محشر آيد ، و عبارت اوست : ولا يضرّنا كونُه غيرَ البدن الأوّل به دليل آيه « أَوَ لَيْسَ

وجازتى كه دارد جامع كتب سماويّه و سجّلات ادوار فلكيّه است معاد او چند قسم است : روحانى و جسمانى و عقلانى و نفسانى و طبيعى .
و هر يك فرداى قيامت از قالب خود برخيزد از قبرِ روح و قبرِ جسم و قبرِ عقل و قبرِ نفس و قبرِ طبيعت ، پس به مفاد « أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّل »^۱ خداوند قادر از بعث و انشاء ثانوى لُغُوب ^۲ و تعب و نصبى نيست ، پس انسان بعد از مرور از اكوان و افلاك و نفوس و ارواح و عناصر و اركان در معاد ، تمام عالم امكان را با خود عود مى دهد ، و آن روز ولادت كبرى و قيامت عظمى و عالم غيب است براى وى ، و قال اللّه تعالى « إِنَّا للّهِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ »^۳ .

در بيانات مرحوم مجلسى عليه الرحمة

پس عرض مى كنم : مرحوم مجلسى طاب ثراه در جلد سوم « بحارالانوار » ^۴ كه مشتمل بر مبدء و معاد است فرمود : شيخ ابو على سينا در كتاب معادش منكر شده است .
معاد جسمانى را و ادلّه اى چند هم براى اثبات مدّعا به خود در كتاب شفاء اقامه كرده است .
و گويا در آخر عمر رجوع نمود از عقيده خود و اين بنده ديده ام در كتاب ، و اللّه أعلم .
و فخر رازى گفته است : كسانى كه قائل به معاد جسمانى و روحانى شده اند جمع بين حكمت و شريعت و عقل و نقل كرده اند و گفته اند : عقل حاكم است كه ارواح معاودت نخواهند يافت الاّ به معارف حقّه و محبّت الهيّه و معاودت اجساد هم معلوم نگردد الاّ به