قابليت ها

ورود اطّلاعات. اين بخش, در دو قسمتْ سامان يافته است: مشخّصات كتاب و مشخّصات نسخه هاى همان كتاب.
1. مشخّصات كتاب: اين بخش, حاوى اطّلاعات مربوط به يك كتاب است كه عبارت اند از: نام كتاب, نام و مشخّصات مؤلف, زبان و موضوع كتاب, توضيحات كتابشناختى, آغاز و انجام كتاب, و احياناً شروح و كتب مرتبط و بعضى مشخّصات ديگر. موارد ذيل را مى توان از امكانات اين بخش از برنامه برشمرد:
ـ امكان ارجاعات مناسب در مورد كتاب و نام هاى مختلف مؤلف.
ـ جلوگيرى از ورود كتب تكرارى كه با نمايش فهرست كتب و نام مؤلفان, و گزينش يكى از آنها در هنگام ورود اطّلاعات, صورت مى پذيرد.
  ـ اخذ موضوعات اصلى و فرعى اوّل و دوم, بدون محدوديت تعداد در هر يك از آنها.
ـ اختصاص يافتن فضاى مناسب براى ورود اطّلاعات كتابشناختى و منابع آن.
2. مشخّصات نسخه ها: در اين بخش, نسخ مختلف كتاب در كتاب خانه ها معرّفى مى گردد. بعضى از خصوصيات نسخه ها عبارت انداز: شماره نسخه, مباحث موجود در نسخه, آغاز و انجام نسخه, خط, كاتب, و زمان و مكان كتابت نسخه.
پس از ورود اطّلاعات مربوط به نسخه هاى مختلف كتاب, مى توان مجموعه آنها را در يك نگاه تفصيلى (با كلّيه مشخّصات وارد شده), در يك مرحله و به ترتيب تاريخ كتابت نسخه ها مشاهده نمود. يعنى ابتدا قديمى ترين نسخه موجود, نمايش مى يابد و سپس نسخه هايى كه پس از آن كتابت شده اند, ديده مى شوند.
  فهرست(ليست). اين بخش, شامل فهرست هاى متنوّعى است: كتب, مؤلفان, كاتبان, آغاز كتب, مآخذ, كتاب خانه ها, نسخه ها و موضوعات.
ويژگى مشترك همه فهرست ها آن است كه به ترتيب حروف الفبا مرتّب شده اند و با تايپ كلمه مطلوب, با جستجوى از ابتدا, مى توان به نام مورد نظر دست يافت. علاوه بر آن, امكان جستجوى كلّيه كلمات موجود در هر سطر از ابتدا تا انتهاى فهرست نيز وجود دارد.
ويژگى ديگر فهرست ها, امكان دسترس به اطّلاعات تفصيلى هر يك از موارد گزينش شده است كه به ما امكان مى دهد بقيّه اطّلاعات تفصيلى مربوط به آن كتاب را بررسى نماييم.
از ويژگى هاى اساسى فهرست ها, امكان انتقال مجموعه فهرست ها و گزارش هاى اخذ شده به فايل (پروندان) است. اين فايل ها, قابل ويرايش و صفحه آرايى در واژه پرداز (زرنگار) است.
فهرست كتب: در اين فهرست كه براساس نام كتاب ها مرتّب شده است,   جهت تفكيك نام هاى مشابه از يكديگر, در مقابل هر كتاب, نام مؤلف آن نيز ديده مى شود.
فهرست مؤلفان: اين بخش, شامل دو فهرست است كه فهرست اوّل, براساس نام مؤلفان و فهرست دوم, به ترتيب تاريخ وفات آنها تنظيم شده است. اين دو فهرست, شامل: نام مؤلف, تاريخ وفات و تعداد آثار موجود از او در برنامه است.
فهرست كاتبان: اين بخش, شامل سه فهرست است:
فهرست نخست, به ترتيبِ نام كاتب, مشتمل بر نام كاتب و تعداد نسخه هاى اوست. فهرست دوم, به ترتيب تاريخ كتابت است و حاوى نام كتاب, كاتب و تاريخ كتابتِ نسخه است. اين فهرست, به ترتيب الفبايى نام كتاب ها مرتّب شده است. فهرست سوم, نام كاتبانى است كه مؤلف كتاب نيز بوده اند. اين فهرست نيز چون فهرست اوّل, شامل نام و تعداد آثار كاتب است.
فهرست آغاز كتب: اين فهرست, حاوى عبارات ابتداى هر كتاب است كه بعضاً مى توان با مقايسه آغازهاى مشابه, به نام نسخه هاى مجهول دست يافت.
فهرست مآخذ: در اين فهرست, نام مآخذ و منابع مورد استفاده در برنامه ديده مى شود. با انتخاب هريك از اسامى, مى توان اطلاعات مجموعه نسخه هاى موجود در كتاب منبع را به دو صورت: ترتيبِ الفبايى نام نسخه ها و ترتيب جلد و صفحه كتاب منبع, مشاهده نمود.
فهرست كتاب خانه ها: اين فهرست, حاوى نام كتاب خانه هايى است كه مشخّصات نسخه هاى موجود در آنها, مورد استفاده قرار گرفته است. اين نام ها به سه ترتيبِ الفبايى: نام كتاب خانه, شهر و كشور, مشاهده مى شود.
پس از انتخاب يكى از كتاب خانه ها مى توان مجموعه نسخه هاى موجود در آن كتاب خانه را به سه ترتيب: الفبايى نام كتاب, تاريخِ كتابت و شماره ثبت كتاب خانه, مشاهده نمود. تذّكر اين نكته لازم است كه با استفاده از فهرست دوم, مى توان به سهولت به قديمى ترين نسخه   هر كتاب خانه دست يافت.
فهرست نسخه ها: اين فهرست كه از مفيدترين بخش هاى برنامه است, به ما امكان مى دهد كه كلّيه نسخه ها را به صورت فهرست مختصرى از اطّلاعات, بررسى نماييم. اين بخش, حاوى دو فهرست مرتّب شده براساس نام كتاب و تاريخِ كتابت است. در فهرست نخست, ملاك, ترتيب نام و سپس تاريخ كتابت بوده است. لذا مجموعه نسخه هاى موجود از يك كتاب, به ترتيب تاريخ (شامل نام كتاب و مؤلف و تاريخ كتابت آن) آمده است. با اين قابليت, مى توان قديمى ترين نسخه هاى موجود از يك كتاب را مشاهده و بررسى نمود. فهرست ديگر, به بررسى كلّيه نسخه هاى موجود در برنامه, به ترتيب تاريخ كتابتِ آنها مى پردازد. به اين صورت كه در يك نگاه, قديمى ترين نسخه موجود در مجموعه كتاب خانه ها, از ابتداى فهرست, نمايش يافته است و به ترتيب تاريخ كتابت, بقيه نسخه ها را نيز مى توان مشاهده كرد.
فهرست موضوعات: در اين فهرست, مى توان ساختار درختيِ كلّيه موضوعات نسبت داده شده به كتب را مشاهده كرد و از طريق موضوع, به نام كتبْ دسترس حاصل نمود. اين فهرست, در سه ستونِ موضوع اصلى, موضوع فرعى يك و موضوع فرعى دو, تنظيم شده است.
  جستجو. اين بخش, شامل دو شكل از جستجوست كه عبارت اند از: جستجوى عام و جستجوى تركيبى. وجه اشتراك هر دو, آن است كه جستجو به صورت حرفى(كاركترى), بدون توجّه به شكل حرف وارد شده, انجام مى شود. مثلاً با تايپ كلمه «عين», مى توان به موارد استعمال «العين» نيز دست يافت. هرچند با انتخاب گزينه «جستجوى دقيق», مى توان دقّت جستجو را در اين مورد, افزايش داد.
از قابليت هاى مهم بخش جستجو, امكان انتقال گزارش هاى تحقيق شده به فايل است. ذكر اين نكته ضرورى است كه در بخش امكانات برنامه, قابليت   تعيين مشخّصاتى از كتاب يا نسخه كه صرفاً انتقال آنها مطلوب است, پيش بينى شده است.
جستجوى عام: اين جستجو بدان معناست كه كلمه يا عبارت مورد نظر, به يكباره در چند مشخّصه از مشخّصات كتاب و نسخه, مورد جستجو قرار گيرد. البته مى توان دامنه جستجو را به همه يا بعضى از مشخّصات, تغيير داد. در اين بخش, چهار دامنه وجود دارد كه عبارت اند از: اعلام, نام كتب, آغاز و انجام, و عام. براساس منطق مورد استفاده در برنامه, براى جستجوى اعلام, اطّلاعات مربوط به كتابشناسى و نام مؤلف و كاتب و محلّ كتابت و توضيحات نسخه, مورد جستجو قرار خواهد گرفت; يعنى اگر نام وارد شده در هر يك از مشخّصه هاى فوق به شرط «يا» موجود باشد, گزارش خواهد شد. به همين ترتيب, دو جستجوى ديگر نيز صورت مى پذيرد. البته تعيين دامنه عام, به منزله جستجو در هر سه دامنه قبلى خواهد بود.
جستجوى تركيبى: در اين جستجو (كه از پيچيده ترينِ جستجوها در نوع خود است), ابتدا مشخّصات مورد نظر از كتاب, مؤلف, موضوع و نسخه, اخذ مى شود. هر كدام از اين بخش ها, شامل مجموعه دانسته هايى است كه قبلاً در ورود اطّلاعات, ثبت شده اند. سپس اين مشخّصات, به صورت تركيبى به شرط «و» بازيابى خواهند شد. حدّاكثر موارد جستجو در برنامه, به طور هم زمان, هفده موردْ پيش بينى شده است. از جمله ويژگى هاى بخش جستجوى تركيبى, مواردى است كه در زير,شمرده مى شود.
ـ در بخش مؤلف, مى توان تعيين نمود كه وفات مؤلف در چه دامنه از تاريخ باشد; مثلاً از سال 500 تا 640 قمرى.
ـ در بخش موضوع, علاوه بر آن كه هر يك از سه موضوع (اصلى و فرعى يك و فرعى دو) قابل تعيين است, در صورت لزوم مى توان يك كلمه را به طور هم زمان و با انتخاب گزينه «كل موضوعات», در هر سه موضوع, جستجو نمود.
  ـ در بخش كتاب خانه, علاوه بر امكان تعيين نام كتاب خانه, مى توان به طور جداگانه شهر يا كشور را نيز مورد جستجو قرار داد. مثلاً با تعيين واژه «تهذيب» در بخش نام كتاب و واژه «قم» در بخش نام شهر, مى توان گزارشى از تمامى نسخه هاى كتاب شريف «التهذيب» كه در كتاب خانه هاى شهر قم موجود است, تهيّه نمود.
ـ در بخش تاريخِ كتابت, علاوه بر تاريخ كتابتِ نسخه, حداكثرِ فاصله تاريخ كتابت و وفات مؤلف, قابل تحديد است. مثلاً مى توان نسخه هايى از كتاب «استبصار» شيخ طوسى (م460) را كه تاريخ كتابت آنها حداكثر يكصد و پنجاه سال با وفات مؤلفْ فاصله دارند, جستجو نمود.
ـ از جمله قابليت هاى منحصر به فرد بخش جستجو, امكان استفاده از علامت وجود(*) و عدم(#) است. به اين ترتيب كه علاوه بر امكان تعيين هر كدام از خصوصيّات كتاب يا نسخه, مى توان اصل وجود يا عدم آنها را نيز مورد بررسى قرار داد. مثلاً مى توان مجموعه نسخه هايى را كه از تاريخ 1150 تا 1200 قمرى كتابت شده اند و نام كاتب نيز دارند و يا تمامى نسخه هاى كتاب «تهذيب» را كه تاريخ كتابت دارند, جستجو نمود.
به اميد آن كه تلاش هاى انجام شده در اين زمينه, موجب افزايش بهره ورى از منابع موجود و تسهيل و تسريع در امر اطّلاع رسانى فهرست ها باشد و مقدّمات احياى ميراث گرانسنگ فرهنگ و معارف به جاى مانده از دانشمندان و محقّقان گذشته را فراهم آورد.