يا حكمى ثابت از احكام را كه مانند آيه شريف: «قل اللّه ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون»^۱ كه چهار معنا از آن استفاده مى شود. معناى اوّل, از جمله «قل اللّه»; معناى دوم, از جمله «قل اللّه ثم ذرهم»; معناى سوم, از جمله «قل اللّه ثم ذرهم فى خوضهم»; و معناى چهارم, از جملات «قل اللّه ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون». ^۲

هـ . لزوم جمع و سازش ميان احاديث

يكى از اصول مسلّم و قطعى در دانش تفسير و حديث, اين است كه فرض تضاد و تنافى ميان سخن معصوم با كلام الهى, به كلّى محال و غير ممكن است و امكان ندارد كه حديث صحيح, با آيات قرآن در تعارض باشد. همچنين احتمال وجود تعارض يا بروز تضاد ميان سخن يك معصوم با كلام معصوم ديگر نيز امرى نامحتمل و غير ممكن است. البته اين حقيقت, در صورتى است كه صدور حديث را از معصوم, قطعى و يقينى بدانيم; اما از آن جا كه بنا به دلايلى نظير پديده نامبارك جعل حديث و برخى مسائل ديگر, پاره اى رواياتِ دروغين در بين احاديث صحيحِ معصومان(ع) راه پيدا كرده است, تعارض اين به اصطلاحْ روايات با احاديث قطعى معصوم, امرى اجتناب ناپذير است. معمولاً حديث پژوهان به هنگام مواجهه با چنين پديده اى سعى مى كنند تا آن جا كه ممكن است, به نحوى معقول و مقبول, احاديث را توجيه كنند و ميان دو يا چند روايت متعارض, جمع و سازش برقرار سازند, البته مشروط بر اين كه صدور يا عدم صدور حديث از معصوم, قطعى و مشخص نباشد; زيرا در غير اين صورت, نيازى به اعمال چنين قاعده اى نيست; يعنى اگر صدور حديثى از معصومْ يقينى بود, بايد بپذيريم, و اگر به جعلى بودن حديثى يقين پيدا كرديم, مردود شمردن آن, حتمى و ضرورى است. بنابراين, سخن در جايى است كه نمى دانيم اين كلام, واقعاً سخن معصوم است يا خير, امّا اگر به هيچ وجه نتوان ميان دو