ديگر به كار مى گرفتند. جعل حديث و ساختن مطالب دروغ و بى پايه و نسبت دادن آنها به رؤساى جريانات فكرى و مذهبى و تخريب مجموعه معارف مذاهب و گرايشهاى فقهى و يا كلامى از سوى پاره اى از افراد بى اخلاق و فاسد باعث مى شد ۱ پيروان هر گرايشى در حالت روانى ويژه اى براى پذيرش اتهامها نسبت به افراد قرار گيرند و در نتيجه اصل را بر فساد بگذارند و از حسن ظن نسبت به يكديگر فاصله بگيرند.
اين فضاى زشت و سنگين، عرصه را براى پيروان تشيّع نيز سخت و تنگ مى ساخت، بويژه آنكه در بين شيعيان نيز چندين گرايش عمده كلامى وجود داشت ۲ و شرايط سخت سياسى هم در مواردى موجب مى شد تا امام پيشين نتواند امام بعدى خود را به صورت صريح و بى ابهام معرفى كندتا پيروان وى در شناخت امام بعدى دچار ترديد نشوند.
از اين رو، سوء استفاده كنندگان از اين فضاى تاريك و ابهام آلود بهره جسته و وارد گود مى شدند و خود را جانشين امام پيشين مى شمردند و گرايش جديدى ايجاد مى كردند. ۳ وجود مسايل مالى هم به اين موضوع دامن مى زد و طمع ورزى افراد،
1.ر.ك: به گزارش احمد بن محمد بن عيسى و ابراهيم بن شيبه و سهل بن زياد از مشكلاتى كه به وسيله على بن حكم و قاسم بن يقطين قمى در احاديث اهل بيت(ع) ايجاد كرده بودند (همان، ص ۵۱۶ ، ۵۱۷ و ۵۱۸ ، ح ۹۹۴، ۹۹۵ و ۹۹۷).
2.ر.ك: الفرق بين الفرق،ص ۲۳ به بعد، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد اسفراينى (م ۴۲۹ق)، المكتبة العصريه؛ مقالات الإسلاميين،ص ۱۶ به بعد، تحقيق هلموت ريتر، ابوالحسن الأشعرى (م ۱۳۲۴ق) و ديگران.
3.در اين باره امام موسى بن جعفر(ع) سخنى قابل تأمّل دارد. يزيد بن سليط زيدى مى گويد: موسى بن جعفر را ديدم و گفتم: از امام بعد از خود، همان گونه كه پدرت نسبت به تو خبر داده، خبر بده. امام فرمود: پدرم در روزگارى بود كه امروز چنان نيست. يزيد گفت: هر كس به چنين كارى جاسوسى ۶ نسبت به تو راضى باشد، به لعنت خدا گرفتار آيد. امام(ع) خنديد و فرمود: اى ابو عماره، خبرت مى دهم. من از خانه ام خارج شدم و به طور آشكار به پسرم وصيت كردم و ديگران را هم با او شريك ساختم و در باطن و پنهانى تنها به او وصيت كردم (بحارالأنوار، ج ۴۹، ص ۱۱، باب ۳ از نصوص بر امامت آن حضرت).
