براى نقد متن ديوان خواجه غير از ذوق شعر و فهم لطايف الفاظ و تعبيرات خاص حافظ آشنايى با زمينه ذهنى او، كه معارف رايج در عصر او در زمينه ادب و تفسير كلام و حكمت و عرفان را شامل مى شود نيز الزام مى كند و كيست كه بعد از او داعيه طبع و تصحيح ديوان را از خاطر گذرانده اند، درباره او مورد ترديد قرار دهند.
طبع انتقادى ديوان حافظ مهم ترين كار ارزنده اى بود كه قزوينى در بازگشت به ايران در زمينه نشر يك متن مهم زبان فارسى انجام داد. غير از نشر بعضى متون تاريخى كه در همين ايام و غالباً در راستاى همكارى با مجله يادگار به مديريت عباس اقبال انجام داد، كار بزرگ ديگرش طبع و تصحيح كتاب عربى شد الازار بود كه جزء آخرين آثار اوست.
سالها قبل از آنكه درگيرى جنگ دوم جهانى و خاطره سخنهايى كه قزوينى در جريان جنگ اول، در اروپا با آن مواجه گشته بود، او را وادار به ترك اروپا و بازگشت نهايى به ايران سازد، تعدادى آثارى عمده زبان فارسى را به تشويق پروفسور ادوارد براون و به نفقه اوقاف گيپ تصحيح انتقادى كرده بود. در هنگام بازگشت به ايران در زمينه علم رجال و تاريخ و شناخت فرق اسلامى محققى بى مانند شناخته مى شد؛ حتى محققان اروپايى امثال: لويى ماسينيون، هانرى ماسه، كلمان هوارت و ولاديمير مينورسكى، كه براى چاپ اول دائرة المعارف اسلام طبع ليدن و احياناً براى مجلات معتبر شرف شناسى متعهد تحرير مقاله اى بودند، به خانه او مى رفتند و در هر زمينه از جانب او به مآخذ مورد نياز هدايت مى شدند از اين جمله گويا فقط ولاديمير مينورسكى بر خلاف رسم معمول غربيها آنچه را به هدايت و ارشاد وى مديون بود، اعلام و اظهار كرد؛ ديگران به رسم معمول اروپاييها در اين زمينه اقدام مناسبى انجام ندادند.
يادداشتهاى قزوينى، كه سالها بعد از درگذشت او به تشويق سيد حسن تقى زاده و

ب: علامه قزوينى پيشواى بزرگ تحقيق

عبدالحسين زرين كوب

هم اكنون پنجاهمين سال خاموشى اديب، پژوهشگر، شعر شناس، نقاد و مصحح بزرگ ادبى معاصر، علامه قزوينى را پشت سر مى گذاريم؛ پژوهشگرى كه با صرف كوششى توانفرسا از لابه لاى نسخه هاى خطى و آثار كلاسيك ادبى، آگاهى و شناختى در خور توجه براى آيندگان به يادگار گذارد. بى گمان ميراث پژوهشى و ادبى به يادگار مانده از بزرگانى چون: قزوينى، معين، دهخدا، تقى زاده، عباس اقبال، سعيد نفيسى، على اصغر حكمت و...، بنيانى استوار در تحقيقات ادبى، تاريخى و فرهنگى براى پسينيان به جاى نهاده است. مطلبى كه از پى او مى آيد، نوشته اى است از استاد دكتر عبدالحسين زرين كوب درباره زندگى سراسر پژوهش و تحقيق اين دانشور معاصر توجه خوانندگان گرامى را به اين مطلب جلب مى نماييم.
محمد قزوينى را كه عنوان مبتذل شده علامه، چيزى بر قدر او نمى افزايد، در ايران امروز غالباً به خاطر طبع انتقادى بى همانند او از ديوان حافظ مى شناسند. اين طبع با آنكه عارى از بعضى مسامحات نيست، در مدت بيش از نيم قرن، كه از انتشار آن مى گذرد، هنوز يگانه طبع انتقادى قابل اعتماد از ديوان حافظ است. با وجود طبعهاى انتقادى ديگر كه بعضى از آنها از نسخه هاى مورد رجوع قزوينى كهن تر نيز بود. هيچ يك جامع مزيتهاى چاپ قزوينى نيست. كسانى هم كه اين طبعهاى تازه به اهتمام آنها انجام شده است، هرگز به قدر قزوينى دانشهايى را كه براى نقد و تصحيح متن ديوان حافظ ضرورت دارد، واجد نبوده اند.
درست است كه بعضى از آنها اديب و شاعر و شعر شناس پرمايه اى هم بوده اند. اما