(13)

جمال الملة والحقّ والدين ^۱

محمدعلى مصاحبى نائينى (عبرت)

الشيخ جمال الملة والحقّ والدين حسين بن علىّ بن محمّد بن أحمد الخزاعى النّيسابورى الأصل، المعروف بالشّيخ أبيالفتوح الرّازى. قالت صاحب روضات الجنّات كان من أعلام علماء التّفسير والكلام، واعاظم الأدباء المهرة الأعلام، وأفاخم النّاقلين لأحاديث أهل الاسلام، صاعداً عليا ذروة سنام للإصالة والنّجابة اللّتين قلّ ما يتّفق مثلهما فى بيت ليس هو من أهل البيت عليهم السلام، و ذلك أنّه كان من جملة أحفاد البديل بن ورقاء الخزاعى الصّحابى الجليل المشهور، و بنو خزاعه كانوا من شيعة آل محمّد و محبّيهم الأصفياء عن القديم كما فى مجالس المؤمنين و كان من جدوده المتعالية أيضا الشّيخ... .
... نسخه تفسير ابوالفتوح اردبيل در كتابخانه شيخ صفى بود از آنجا به تهران آوردند، و در اواخر سلطنت مظفّر الدّين شاه مقدارى از آن به امر وى چاپ شد، پس از فوت پادشاه كسى اقدام به طبع بقيّه آن نكرد تا در دوره سلطنت پهلوى به سعى و اهتمام آقاى حاج سيّد نصراللّه تقوى به امر شاه بقيّه آن را وزارت معارف چاپ كرد و

عامه نوشته و به نقل روضات، صاحب رياض العلماء اين كتاب و كتاب حسنيه مذكور فوق را به شيخ ابوالفتوح نسبت داده، و لكن ظاهر بلكه صريح كلام ذريعه آنكه صاحب رياض العلماء همين قدر گفته كه كتاب حسنيه را به شيخ ابوالفتوح نسبت مى دهند، نه اينكه خودش آن را بدو منسوب داشته و تأليف او دانسته است. در ذريعه گفته است: حسنيه رساله اى است در امامت كه به يكى از دختران شيعه منسوبش داشته و گويند كه در آن مناظرات خود را كه در عصر هارون الرشيد با علماى اهل سنت كرده، تدوين و تأليف داده و يك نسخه از آن در سال نهصد و پنجاه و هشتم هجرت در دمشق به دست ملا ابراهيم بن ولى اللّه استرآبادى رسيده و آن نسخه را به بلاد خودش برده و به خواهش بعضى از اخيار محض تكثير منفعت به فارسى ترجمه اش كرده است. بعد از اين به حكم پاره اى قرائن ديگر، احتمال داده كه ملا ابراهيم مذكور لقب ضياء الدين داشته است.
نگارنده گويد: آنچه چاپ شده، همين ترجمه است، والاّ اصل كتاب از شيخ ابوالفتوح هم باشد، بايد به عربى باشد؛ چنانچه واضح است. سال وفات شيخ ابوالفتوح به دست نيامد؛ از تاريخ وفات معاصرينش زمخشرى و طبرسى و نظاير ايشان و دو تلميذش، ابن شهرآشوب و شيخ منتجب الدين كه مذكور شد، استكشاف توان كرد كه در اواسط قرن ششم مى زيسته است. به فرموده بعضى از اهل تتبّع، شيخ ابوالفتوح در سال پانصد و پنجاه و دويم هجرت به خط خودش بعضى از تلامذه خود را اجازه داده و تأليف تفسير مزبور نيز ما بين سال پانصد و دهم و پانصد و پنجاه و ششم هجرت بوده است. به هر حال به حسب وصيت خودش در صحن حضرت امام زاده حمزة بن موسى بن جعفر عليهماالسلام در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى از خاك رى مدفون و رجوع به ابوالفتوح اسعد مذكور فوق هم نمايند. (ص 183 ت و 33 هب و 325 و 487 مس)