له تصانيف منها التفسير المسمّى بروض الجنان و روح الألباب كه بيست مجلّد است، و كتاب شرح الشّهاب، و جلالت و نبالت و علم و فضل آن جناب از كتاب تفسير كلام اللّه تعالى معلوم مى شود. معاصر صاحب كشّاف بوده و رسيده است صاحب كشّاف را بعضى از آنها هر چند فارسى است. أمّا انه فى وثاقة التحرير و عذوبة التقرير و دقّة النظر من غير النّظير.
و امام فخر رازى كتاب تفسير كبير خود را از او اقتباس كرده و اصل بيان او همان است و اضافه كرده است بر او بعضى تشكيكات واهيه خود را، و از تلامذه شيخ بوده.
و از براى جناب شيخ نيز تفسير عربى است كه تمام به دست آورده نشده، و تفسير فارسى 124 هزار بيت است، در چهار جلد.
صاحب مجالس المؤمنين مى نويسد:
قدوة المفسّرين الشيخ ابوالفتوح الحسين بن علىّ بن محمّد بن احمد الخزاعى الرّازى، از علماى تفسير و كلام و عظماى ادباى انام است، از خاندان فضل و بزرگى و اولاد امجاد بديل بن ورقاء الخزاعى است كه از كبار صحابه و اكابر خزاعه بود. و سابقا در مجلس طوايف مؤمنين و مجلس صحابه مخلصين شرح اخلاص بنى خزاعه، خصوصا عبداللّه و محمّد و عبدالرّحمن پسران بديل مذكور، و جانسپارى ايشان در حرب صفّين در ركاب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلاممسطور گشته. و جدّ او خواجه امام سعيد ابوسعيد كه مصنّف كتاب موسوم به روضة الزهراء است، از اعلام زمان خود بوده: و عمّ او شيخ فاضل ابومحمّد عبدالرّحمن بن احمد بن احمد بن الحسين النيسابورى رحمه اللهاز مشاهير روزگار است.
و بالجمله، ماثر فضل و مساعى جميله او در تفسير كتاب كريم و ابطال تأويلات سقيم مخالفان اثيم و تعنفات نامستقيم مبتدعان رجيم بر همگى

عبدالعظيمى الحائرى الرّازى، محمد جواد الشّريف الرضوى النجفى، انّ الشيخ الجليل و المولى النبّيل العالم الّذى ليس له بديل، صاحب الأصل الأصيل قدوة المفسّرين من أهل التنزيل و التأويل، و مروّج شريعة سيّد المرسلين و مشيّد ملّة خاتم النبيّين، ناشر آثار أخبار الأئمة الطّاهرين و سلطان الدّين جمال الدّين حسين بن على بن محمّد بن أحمد بن حسين بن أحمد الخزاعى النيسابورى الأصل المعروف بشيخ أبوالفتح الرّازى المفسّر بالفارسى، كان رحمه اللهمن علماء التّفسير و الكلام و أعاظم أدباء الأعلام و أفاخم الناقلين لأحاديث أهل الإسلام.

در لقب و كنيه شيخ ابوالفتوح

شيخ بزرگوار اسمش حسين است، لقبش جمال الدّين، كنيه اش ابوالفتوح، از اعاظم علماء اماميّه بوده. پدرش على بن محمّد بن احمد است كه احمد نسبت را به بديل بن ورقاء خزاعى صحابى مى رساند كه از صحابه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام، سلطان المتقين قاتل المشركين حجّة اللّه تعالى فى العالمين علىّ بن ابى طالب عليه السلام، بوده و از دوستان و بندگان آن حضرت.
صاحب استيعاب ^۱ مى نويسد كه: خزاعه صندوق اسرار و خزانه اصلحه سيّد ابرار بوده، و خزاعه از خزع مشتق است، و او در لغت به معنى جداكردن است در وقتى كه از مكه معظّمه (زادها اللّه شرفا) بيرون مى آمدند از حاج جدا مى شدند، و در جنگها شجاعتها اظهار مى كردند و شمشيرها محض دين مبين مى زدند؛ چنانچه شاعر ازدى گفته:
فَلَمّا هَبَطْنا بَطْنَ مُرٍّ تَخَرَّعَتْ خُزاعَةَ عَنّا فى حُلُولِ كَراكِرٍ
صاحب مجمع ^۲ در لغت خزع مى فرمايد: خزع به معنى فرق است و خزاعه طايفه از بنى ازد مى باشند كه رئيس ايشان عمرو بن ربيعة بن حارث بوده. چون طايفه جرهم، كه رئيس ايشان عمرو بن حرث جرهمى بوده، به مكّه معظّمه رسيدند، بى احترامى كردند. حضرت اقدس الهى (جلّ شأنه العالى) رعاف و مورچه را بر ايشان موكّل گردانيده، پس خزاعه را بر ايشان مسلّط فرموده، ايشان را فنا كرده و متفرّق ساخته، و خود والى خانه كعبه شد. ولى خزاعه بر امارت باقى بوده تا قصىّ بن كلاب جدّ امجد حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله آمدند و خزاعه را از حرم محترم بيرون كردند و خود والى خانه شد.
شيخ عبدالجليل القزوينى الرّازى ^۳ مى نويسد كه: خواجه ابوالفتوح رازى مصنّف بيست مجلّد تفسير قرآن بوده كه تمام علماء طالب و راغب خواندن آنها شدند و مى لنگد در فهم او پاى صاحبان فهم، و اغلب آنها عربى است. و تفسير فارسى نيز داشته. صاحب روضات الجنات مى نويسد كه: «بنو خزاعة كانوا من شيعة ال محمّد و محبّيهم الأصفياء عن القديم». ^۴
شيخ رشيد بن شهرآشوب مازندرانى و شيخ منتجب الدّين بن بابويه قمى در كتاب معالم ^۵ و فهرست ^۶ مى نويسد كه: شيخ ابوالفتوح بن على رازى صاحب كتاب تفسير بوده، موسوم به روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن كه به فارسى تفسير فرموده و فارسى عجيبى است شيخ فقيه عبداللّه بن حمزه طوسى مى نويسد شيخ ابوالفتوح عالم و واعظ و مفسّر است.