(28)

در تكميل فرمايشات علاّمه قزوينى ^۱

دكتر محمدجعفر ياحقى ـ دكتر محمدمهدى ناصح

امّا در مورد آنچه مرحوم قزوينى آورده مبنى بر اينكه تاريخ فوت مفيد نيشابورى كه به نقل از لسان الميزان ابن حجر، ص 445 آمده است، صحيح نيست و بايد تحريفى در آن صورت يافته باشد؛ زيرا بنابر تحقيقى كه مرحوم ابوالحسن شعرانى در ص 6 مقدمه جلد اوّل چاپ خود از تفسير روض الجنان انجام داده است، چون شيوخ وى همه پس از اين تاريخ درگذشته اند (مثلاً هناد نسفى در 465، ابن النّقور در سال 470، شيخ طوسى 460 و ابن براج در 481) پس يا ضبط لسان الميزان مصحّف است، يا ابن حجر اشتباه كرده است. زيرا به نصّ خود لسان الميزان يكى ديگر از شاگردان او ابراهيم زيدى متوفى به سال 539 است كه تولد او به سال 442 سه سال پيش از فوت صاحب ترجمه به نقل ابن حجر در كوفه اتفاق افتاده است و اگر عمر بن ابراهيم در بيست سالگى هم او را درك كرده باشد بايد عبدالرحمن مفيد در سال 462 در عراق زنده باشد.
علاوه بر اين مورد، مرحوم شعرانى اعتراض علّامه قزوينى را بر صاحب روضات

علت اين اشتباه و رفع تناقض

با دقت در عبارت كتابهاى مذكور روشن مى شود كه عبارت صحيح مجمع البيان چنين است: «وجميعُ مَن استشهد يومئذٍ أربعة عشر رجلاً [ستّة] من المهاجرين و ثمانية من الأنصار». يعنى كلمه «ستة» از عبارت سقط شده و اين اشتباه به وجود آمده است. در عبارت مقتنيات الدرر نيز همين لفظ «ستة» از قلم افتاده است.
كلام تفسير ابوالفتوح و تفسير گازر نيز، به همين صورت قابل توجيه است. يعنى صحيح آن چنين است: «... شهيدان رسول چهارده مرد: [شش] مهاجر بودند و هشت انصارى»؛ ولى از كشف الأسرار و تفسير نمونه كه به عدد 22 تصريح شده، پيداست كه اشتباه از مؤلّفان بوده و سقطى در عبارت رخ نداده است.
در چاپهاى اخير مجمع البيان (چاپ بيروت و ايران) وهمچنين در چاپ قديم دو جلدى، اين اشتباه اصلاح نشده و به احتمال قوى، منشأ اشتباهِ مقتنيات الدرر، تفسير مجمع البيان و منشأ اشتباه گازر، تفسير ابوالفتوح بوده است؛ ولى به درستى مشخص نيست كه مرحوم طبرسى (م حدود 548) در مجمع البيان در اين مورد به تبعيت از تفسير ابوالفتوح (متوفّاى حدود سال 552ق) و مدفون در جوار حضرت عبدالعظيم در شهر رى، اين عبارت را آورده است يا بالعكس؟ يا اينكه طبرسى و رازى اشتباه نكرده اند و بر اثر سهل انگارى كاتبان كلمه «ستّه» از عبارت افتاده است؟ البته شاهدى بر اشتباه كاتبان و ناسخانِ مجمع البيان هست و آن اينكه عبارتى كه بحار از مجمع البيان (ذيل آيه 13 آل عمران) نقل كرده، صحيح است و سقط در آن ديده نمى شود و اگر علاّمه مجلسى رحمه الله خود عبارت را تصحيح فرموده بود، يادآورى مى كرد. عبارت مذكور چنين است:
قال الطبرسى رحمه الله... فى قوله تعالى «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ» : «... و جميع من استشهد يومئذ أربعة عشر: ستّة من المهاجرين وثمانية من الأنصار». ^۱