اين بيان بسيار صحيح و درست است. پس اين قبيل كتب دينى باستانى، نظر به آنچه گفته شد، مصداق اين شعر فارسى است:

حريف مجلس ما خود هميشه دل مى بردعلى الخصوص كه پيرايه برو بستند
و لنعم ما قيل بالعربيّة:

ما كنت أسلو وكان الورد منفرداًفكيف أسلو و عند الورد ريحان
چون غرض اصلى در نشر اين اثر، همانا به جنبه تفسيرى و جهت دينى محض متعلّق است، بيان اين فائده تبعى فرعى بيشتر از اين نمى پردازيم و به همين اشارت اكتفاء مى كنيم، ليكن همين قدر در عظمت اين غرض بس است كه اگر اين كتاب شريف مربوط به قرآن مجيد نمى بود و عارى از جنبه دينى و جهت معنوى مى گريد، از نقطه نظر ادبى و جنبه زبان و فرهنگ فارسى بايستى طبع و نشر بشود؛ زيرا همان مقام اهميّت و ارزش را كه تفسير شريف ابوالفتوح از اين جنبه دارد، همان جنبه را اين تفسير نيز دارد و بديهى است كه اگر در اين قبيل آثار، كه از متون مهمّه باستانى است، بگوييم كه: پايه ها و ستونهاى كاخ ادبيات فارسى به شمار مى رود، دروغ و گزاف نگفته ايم؛ بلكه درست و صحيح مى باشد؛ چنان كه فردوسى نسبت به شاهنامه اش گفته:

پى افكندم از نظم كاخى بلندكه از باد و باران نيابد گزند
و مرحوم خلد آشيان حاجى سيد نصراللّه تقوى، در مقام تعبير از مدح اين قبيل آثار مى گفت كه: «اين كتب هسته زبان فارسى است». پس بهتر آن است كه ما نيز به همان عبارت وى اكتفاء كرده و بگوييم كه: در مدح اين قبيل آثار باستانى، كه اسطقس و هسته زبان فارسى است، حاجتى به اطناب و اسهاب نيست؛ زيرا چيزى كه مقامش اين باشد، مشمول اين بيت خواهد بود:

آفتاب آمد دليل آفتابگر دليلت بايد از وى رخ متاب
و ليس يصحّ فى الافهام شى ءاذا احتاج النهار الى دليل

معنى از خلل تصرّف در اين تلخيص و اختصار به حدّ ضرورت و اندازه لزوم اكتفاء كرده و قدمى فراتر از آن نگذاشته است و اين امر خود يكى از ادلّه بسيار جلىّ و روشن است بر اينكه ساحت مصنّف از نسبت خودنمايى و شهرت به تأليف و هرگونه امر هوسناك دنيوى ديگر منزه بوده است، و اگر نه مى توانسته است عبارت را تغيير داده و پى را گم كند تا معلوم نشود كه وى تفسير خود را از تفسير ابوالفتوح گرفته است.

اهميّت اين تفسير از جنبه فرهنگ و زبان فارسى

خدمت مصنف به زبان فارسى

از اين بيان روشن شد كه اين تفسير يك فايده تطفّلى بسيار مهمى را نيز مشتمل مى باشد كه براى فارسى زبانان از نقطه نظر ملّيّت و فرهنگ اهميّت شايان و مقام بسزايى دارد و آن به فارسى سليس و شيرين بودن آن است كه شايد تا حدّى لطيف تر و شيرين تر تفسير شريف ابوالفتوح نيز باشد؛ زيرا چون بعد از آن بوده است، شايد در نتيجه دقت و توجه بيشتر پخته تر و آسان تر و در بيان مراد و فهم مطالب و روشن تر باشد.
چون مطلب به اينجا رسيد، لازم است اشاره به مطلبى بكنيم و آن همان است كه استاد محترم دانشگاه آقاى سعيد نفيسى در پاره اى از يادداشتهاى خود گفته است:
«طبع و نشر تفسيرهاى فارسى، مخصوصاً آنها كه از زمانهاى قديم مانده است، گذشته از اجراى معنوى، فوايد ادبى و لغوى گوناگون را به ما مى رساند، زيرا در اين كتابها از موضوع هايى بحث كرده اند كه در تاريخ و ادبيات و غيره اثرى از آنها نيست و ناچار عده كثيرى لغات و اصطلاحات و تعبيرات و تلفيقاتى از زبان فارسى به كار برده اند كه در جمع آورى و تدوين فرهنگ اين زبان بيش از آنچه تصور برود اهميّت دارد».