و مقام بسزايى دارد و آن به فارسى سليس و شيرين بودن آن است كه شايد تا حدّى لطيف تر و شيرين تر از تفسير شريف ابوالفتوح نيز باشد؛ زيرا چون بعد از آن بوده است شايد در نتيجه دقت و توجه بيشتر، پخته تر و آسان تر و در بيان مراد و فهم مطالب روشن تر باشد». ^۱
تفسير گازر با تصحيح و تعليق مرحوم محدّث ارموى در ده جلد، به سال 1337 چاپ و منتشر شده است. مرحوم محدّث، كه آيت تصميم و به راستى مرد ميدان پژوهش و تحقيق بود، سراسركتاب را با دقت هر چه تمام تر تصحيح كرده و با تفسير ابوالفتوح مقايسه كرده و در پانوشتها مطالب سودمندى در تبيين و توضيح لغات آورده و در مقدمه آن ضمن مقدمه اى مفصّل و مفيد، از كتاب و مؤلف آن و نيز از زندگانى ابوالفتوح و چگونگى تفسير وى ياد كرده است. محقق سختكوش جناب شيخ عزيزاللّه عطاردى، فهرستهاى فنّى كتاب را، شامل فهرست سور قرآن، قصص و موضوعات، نامهاى اشخاص لغات و اصطلاحات كه در پاورقيها معنى شده، فهرست كتب، در يك جلد فراهم آورده و با عنوان مفتاح تفسير گازر به عنوان جلد يازدهم آن منتشر كرده اند.

مؤلف روح الجنان

جمال الدين حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى، از دودمان صحابى نامدار، بديل بن ورقاء خُزاعى، از عالمان و دانش پژوهان بزرگ ميانه قرن ششم هجرى است. تاريخ ولادت و وفات وى، به روشنى معلوم نيست. منابع و مآخذى كه شرح حال وى را آورده اند از كهن ترين آنها كه آثار معاصران وى هست، تا منابع واپسين از چگونگى نشو و نما و رشد و تعليم و تعلّم وى، اطلاعات شايسته اى به دست

ديگر پرداخته با عنوان جلاء الأذهان و جَلاء الأحزان كه معروف به تفسير گازر، بنابراين تفسير گازر چيزى نيست، جز تحريرى ديگر از تفسير ابوالفتوح. در اين زمينه، شايسته است سخن محقق و متتبع سختكوش، مرحوم محدّث ارموى را بياوريم كه تفسير گازر را با تصحيح و تحقيق چاپ كرده و سرتاسر آن را با تفسير ابوالفتوح مقايسه كرده و اگر جايى، مطلبى در تفسير ابوالفتوح بوده كه در «تفسير گازر» نيامده است، در پاورقى آورده است. مرحوم محدّث نوشته اند:
«تفسير حاضر، از آغاز تا انجام، يعنى بدون هيچ مبالغه و اغراق، به قول معروف از باى «بسمله» تا تاى «تمت» به استثناى خطبه و سبب تأليف كتاب، كه ناچار بايد مغاير باشد، از تفسير ابوالفتوح رازى مأخوذ است». ^۱
مرحوم محدّث، درقسمت ديگرى از مقدمه سودمند و مفصّل خود بر تفسير گازر در عظمت كار مؤلف، چنين گفته است:
«از بيانات گذشته، توهم نشود كه مراد آن است كه مصنّف رحمه الله در تأليف اين تفسير، چندان زحمتى نكشيده است. وى با اين تلخيص و گزينش، خدمت بسيار برجسته اى نسبت به كتاب شريف آسمانى، انجام داده است، مخصوصا با توجه به اينكه، بخوبى از عهده تلخيص و اختصار، برآمده است. بايد دانست كه تلخيص و اختصار امرى بسيار مشكل و كارى بس شگرف است و در واقع، نوعى از انواع نقل به معناست، با تقيّد بقيد قلّت عبارت».
و پس از توضيحاتى در چگونگى تلخيص كتاب و اهميت و دقت مؤلف تفسير گازر در اين تلخيص و گزينش، در جاى ديگرى از مقدمه در اهميت «تفسير» از ديدگاه ادبى آن فرموده اند:
«از اين بيان، روشن شد كه اين تفسير، يك فايده تطفّلى بسيار مهمّى را نيز مشتمل مى باشد كه براى فارسى زبانان، از نقطه نظر مليّت و فرهنگ، اهميّت شايان