نسَب بلند او

همان گونه كه گذشت، او از اولاد نافع بن بُديل بن ورقاء خزاعى، يكى از اصحاب و ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله مى باشد. او خود در تفسير آيه شريفه «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ» (سوره آل عمران 2: 169) در جلد اوّل ص 683، چاپ سنگى گويد:
«وبعضى ديگر گفته اند، آيه در شهيدان چاه معونه آمد، و قصّه اين قول آن بود كه ابو براء عامر بن مالك بن جعفر بن كلاب ملاعب الأسنّه، كه سيّد بنى عامر بن صعصعة بود، به نزد رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمد، به مدينه رسول صلى الله عليه و آله، اسلام بر او عرضه كرد، او گفت: «اى محمّد! اين دين كه تو ما را به آن دعوت مى كنى، دينى نيكو است. اگر جماعتى را بفرستى به اهل نجد، تا ايشان را دعوت كنند به اين دين، اميد من چنان است كه اجابت كنند.» رسول صلى الله عليه و آله گفت: «من ايمن نباشم بر ايشان، كه ايشان را به ميان قومى كفّار بفرستم.» ابو براء گفت: «در حمايت من اند؛ ايشان را بفرست». رسول صلى الله عليه و آله، منذر بن عمرو را با هفتاد مرد از خيار مسلمانان بفرستاد، واز جمله ايشان، حارث بن صمّة، و حرام بن ملحان، و عروة بن اسماء، و نافع بن بُديل بن ورقاء خزاعى. واين مرد از پدران ماست». ^۱
نافع بن بديل جدّ اعلاى مؤلّف، در سال چهارم هجرت، همراه هفتاد نفر، وبه روايتى چهل نفر از بهترين ياران حضرت رسول صلى الله عليه و آله در واقعه بئر معونه، كه اشاره بدان شد، به درجه رفيعه شهادت نائل آمد. عبداللّه بن مواجه در مرثيه او گفته است:

رحِمَ اللّه نافع بن بُدِيلرَحْمَةَ المُبتغي ثوابَ الجهاد
صابرا صادقَ اللِّقاء اذا مااكثر القَوم قال قول السّداد^۲

طوسى، وابوعلى حسن بن محمّد فرزند شيخ طوسى، وقاضى عماد الدّين حسن بن محمّد استرآبادى، شاگردِ شاگرد سيّد مرتضى علم الهدى. دانشنامه ايران و اسلام مى نويسد:
«ابوالفتوح رازى، مفسّر شيعى مذهب قرآن، در قرنهاى پنجم و ششم هجرى زندگى مى كرد. تاريخ دقيق تولّد و درگذشت وى معلوم نيست». ^۱

شاگردان او

از معروف ترين شاگردان او، عبارت اند از:
1. ابن شهر آشوب (م 558 ق)؛
2. ابوالحسن منتجب الدّين علىّ بن بابويه، كه هر دو از كتابشناسان و فهرست نگاران شيعه بوده اند.

گفتار شيخ منتجب الدّين رازى

شيخ منتجب الدّين رازى، صاحب فهرست معروف، كه خود از شاگردان او به شمار مى آيد، درحقّ استاد چنين مى گويد:
شيخ امام ابوفتح حسين بن علىّ بن محمّد خزاعى رازى، عالِم، واعظ، مفسّر و متديّن مى باشد. او تأليفاتى دارد كه يكى از آنها تفسيرى است كه به نام روض الجنان و روح الجنان در تفسير قرآن در بيست جلد، و روح الأحباب و روح الألباب در شرح شهاب، كه اين كتاب را بر خود او قرائت نموده ام. ^۲