(26)كهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعى ^۱

دكتر محمدجعفر ياحقى

تفسير ابوالفتوح رازى، كهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعى، به فارسى. مؤلف آن، ابوالفتوح رازى، از متكلمان اماميه در سده ششم است كه اجدادش از نيشابور به رى كوچيده و در آن شهر ساكن شده بودند. او اين تفسير را در سالهاى 510 تا 533 يا اندكى پس از آن نوشته كه چون سال وفاتش، بنابر تحقيق مصححان چاپ اخير كتاب، 554 بوده، نگارش اين اثر در ميانسالى او بوده است (ابوالفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص پنجاه و نه، شصت و دو). در متن كتاب به نام تفسير اشاره اى نشده است، اما بنابر اجماع دستنويسها و منابع هم روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب الدين رازى (ص 45) كه شاگرد شيخ بوده، همه جا نام كتاب روض الجنان و روح الجنان آمده است. تنها در معالم العلماى ابن شهر آشوب (ص 141) «روح الجنان و روح الجنان» ثبت شده كه قطعا كلمه «روح» در آغاز آن محرّف «روض» است؛ چرا كه خود ابن شهر آشوب در كتاب ديگرش، مناقب (ج 1، ص 12)، گفته است: «ابوالفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است». نام محرّف «روح الجنان و روح الجنان» به يكى از چاپهاى كتاب يعنى طبع ميرزا ابوالحسن شعرانى نيز راه يافته است. در ايران و به ويژه در زبان و قلم عموم اين كتاب به نام كلى آن، تفسير ابوالفتوح رازى، شهرت يافته است.

اشارات مسطور است و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبه تفسير فارسى به آن اشاره نموده؛ اما تا غايت، به نظر مطالعه فقير نرسيده...».
و علامه مجلسى آن را جزء منابع بحارالانوار قرار داده است و ميرزا عبداللّه افندى اصفهانى (م 1130 ق) در كتاب خود رياض العلماء اين تفسير را مى ستايد. امروزه نسخه هاى كهن خطى از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى جهان در دست مى باشد؛ از جمله يازده نسخه در كتابخانه مركزى آستان رضوى و سه نسخه كهن در كتابخانه مرعشى قم موجود است. تفسير ابوالفتوح تاكنون چهار بار به طبع رسيده است: نخست در پنج مجلد به قطع رحلى؛ بار سوم با مقدمه و حواشى و تصحيح آيه اللّه ابوالحسن شعرانى؛ بار چهارم تحت عنوان روض الجنان و روح الجنان به كوشش و تصحيح دكتر محمد جعفر ياحقى و دكتر مهدى ناصح، چاپ مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى. اين طبع و تصحيح جديد بر مبناى چندين نسخه خطى كهن، بهترين تصحيح علمى اين اثر است با تنظيم انواع فهارس لازم، تاكنون مجلدات اول تا پنجم، و نهم تا هفدهم منتشر گرديده و تصحيح و طبع ساير مجلدات بيستگانه آن به تدريج ادامه دارد.
منابع: خاتمة الطبع تفسير ابوالفتوح به قلم علامه قزوينى، ج 5، ص 615؛ الذريعة، ج 11، ص 274؛ سهم ايرانيان در تفسير قرآن، ص 22؛ تعليقات النقض به قلم محدث ارموى، ج 11، ص 151؛ فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس، ص 287؛ فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم، ج 1، ص 388 و ج 19، ص 247 به بعد؛ مقدمه ابوالحسن شعرانى بر طبع سوم تفسير؛ مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى، خانبابامشار، ج 2، ص 820 .