پاسخ اين اشكال كه بعضى آن را نقطه ضعفى براى برخى علماء دانسته اند، چيست؟ چون ما به خاطر حمل به صحّت و اينكه آنها اهل علم و تقوا بوده اند خيلى پى گيرى و دنبال نمى كنيم، ولى برخى مغرض هستند و روى اين مسئله انگشت مى گذارند.
در زمان ما اگر كسى: 1. كتاب كسى را به نام خود چاپ نموده به بازار بياورد، 2. از كتابى به عنوان منبع استفاده كرده باشد و آن كتاب را به عنوان منبع ذكر نكند، 3. مطلب علمى كس ديگر را بدون نسبت به او بيان كند، اين سه مورد بسيار زننده است.
بحث اين است كه آيا در گذشته هم اين طور بوده يا خير؟ اگر در گذشته هم همين طور بوده، پس اشكال به مؤلف تفسير گازر وارد است؛ امّا قرائن نشان مى دهد كه زمان گذشته با زمان ما فرق داشته است. در سابق نقل از كتاب ها بدون آدرس دادن كار بدى به شمار نمى آمده است و هر كسى در هر رشته اى از كتاب قبلى استفاده و مطالبى نقل مى كرد و مقيّد نبود كه نامى از آن كتاب ببرد و يا آدرس بدهد.
در مورد ربيع الشيعه و إعلام الورى گفته شده كه شايد إعلام الورى طبرسى در بين كتب ابن طاووس و شايد به خط خود ابن طاووس بوده، بعضى فكر كردند تأليف ابن طاووس است، و إلاّهيچ عالم شيعى نداريم كه كتاب ديگرى را به اسم خود معرّفى كرده باشد، چه برسد به ابن طاووس كه تقواى او زبانزد همه بوده است.
امّا اينكه مطالبى از كتابى نقل و تلخيص شود و از آن نام نبرد، اين رسم بوده است؛ مثلاً ملا صدرا از كتب ديگران نقل كرده، از آنها نام نبرده و شايد سرّش اين بوده كه ايشان فكر مى كرده كه چون آن مآخذ، از كتابهاى معروف است، نيازى به ذكر نام ندارد و خوانندگان خود متوجّه مى شوند كه او از چه كتابى اخذ كرده است. و همچنين جواهر الكلام را كه نگاه كنيم، مى بينيم كه بعضى عباراتش عين رياض يا

زيادى نكشيده)، با اين سخن كه مى گويد: من از روايات استفاده كرده ام و مرحوم آقا بزرگ و صاحب رياض العلماء هم فرمودند: مؤلف اين تفسير، از روايات استفاده كرده است، با هم سازگار نيست.
لذا مصحّح كتاب، براى اينكه اين شبهه در ذهن كسى نبايد، راجع به تلخيص بحثى عنوان كرده است:
«از بيانات گذشته توهّم نشود كه مراد آن است كه مصنّف در تأليف اين تفسير چندان زحمتى نكشيده است؛ زيرا امور نسبى است، و مقصود آن است كه رنج ابتكار بيشتر از رنج اختصار و زحمت تلفيق كمتر از زحمت تحقيق است، وگرنه مصنّف خدمت بسيار برجسته نسبت به كتاب آسمانى شريف انجام داده و حقّ مهمّ غير قابل انكارى بر اهل اسلام و جامعه مسلمين دارد؛ به خصوص كه از عهده تلخيص و اختصار به خوبى برآمده است و چنانچه بايد و شايد اين خدمت را انجام داده است. توضيح اينكه تلخيص و اختصار امرى بسيار مشكل و كارى شگرف است. و در واقع نوعى از انواع نقل به معنا است با تقيّد به قلّت عبارت و نظر به صعوبت و اشكال اين امر است كه جماعتى نقل به معنا در احاديث را جايز ندانسته اند.
راجع به تلخيص گفته اند: إعلم أنّ المختصر لكتاب كمن أقدم على خلق جديد». و اين كتاب از حيث ادبيات هم براى فارسى زبانان، اهميّت شايانى دارد.
مطلب ديگر كه در مقدمه اين كتاب پى گيرى شده است تذكّر و توضيح اين مطلب است كه چطور مطالب خود را از ابوالفتوح گرفته و نامى از او نبرده است. و چند كتاب ديگر را هم نام مى برد كه اين اشكال به آنها هم وارد است. مثل عوالم و بحار كه هر دو مثل هم و يكى است، و صاحب عوالم نگفته است كه از بحار گرفته ام. و نيز ربيع الشيعه و إعلام الورى كه اوّلى از ابن طاووس است و دومى از طبرسى رحمه الله، و ابن طاووس نگفته است كه از إعلام الورى گرفته ام.