چندان مغلوط و مصحّف است كه متأدبان ماهر نيز از درك معانى آن فرو مى مانند، و نيز از رقائق عرفانى خالى است. به نظر من دو نقطه ضعف در تفسير ابوالفتوح است: 1. رقائق عرفانى ندارد. 2. عبارتش براى غير اهل علم و طلبه قابل استفاده نيست. اگر دو عيب اخير نبود از تمام تفاسير بيشتر به كار مى آمد. تفسير منهج در فصاحت لفظى به پاى تفسير ابوالفتوح نمى رسد، ولى از جهات ديگر مطبوع تر افتاده است. ابتداء ترجمه آيات را موافق قرائت ابوبكر از عاصم و گاهى به قرائت حفص از عاصم آورده است، و آن بسيار نادر است. آن گاه مباحث نحوى و لغوى به اختصار و اعتدال ذكر كرده است. غالب تفسير بيضاوى را مندرج ساخته است. بسيار از نكات تفسير كشّاف را نيز آورده است، از تفسير مجمع هم بسيار نقل كرده، ولى نه از شواهد و حجّتها و قرائات؛ بلكه بيشتر مراعات فارسى زبانان را نموده و بر قصص و تواريخ مجمع افزوده است. و روايات در اخلاق و آداب و مواعظ بيش از آن آورده است. در آيات فقهى غالب مطالب كنز العرفان را ترجمه كرده است. ^۱ و از ساير تفاسير هم كم و بيش نام برده است؛ مانند: تبيان، ابوالفتوح، جرجانى، كه به گازر معروف است. و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهير متصوفه نقل كرده است و نقل اين كلمات هم اشكالى ندارد. مؤلف در نقل عبارت ديگران گاه از خود توضيحات و شروح و شواهدى افزود و در اين گونه موارد آن را نقل به معنا بايد شمرد؛ مثلاً در بيان حكم متعه عبارتى از شرح لمعه آورده، بسيار طولانى تر از اصل. در تقرير اصول دين و عقايد شيعه و مسائل مناسب آن چنان متين و مستحكم

است. شرح مورد اعتمادى است.
تأليف پنجم، ترجمه احتجاج طبرسى به نام كشف الإحتجاج. البته احتمال دارد اين ترجمه از استادش زواره اى باشد و احتمال هم دارد كه هم خودش و هم استادش ترجمه احتجاج داشته باشند.
سبك اين تفسير هم مانند تفاسير قبلى است، امّا شايد بتوان گفت كه مراجعه اش به روايات ائمه عليهم السلام بيشتر بوده باشد.
تفسير منهج الصادقين، تفسير فارسى خيلى مطلوبى است. از زمانى كه چاپ شده، بسيار مورد استفاده علماء بوده است.
از مآخذ اين تفسير مى توان اين كتاب ها را نام برد:
تفسير مجمع البيان و تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير گازر و كشّاف و بيضاوى و تفسير ملا حسين كاشفى صاحب كتاب روضة الشهداء، و تفسير على بن حسن زواره اى به نام ترجمه الخواص. ^۱
مرحوم آقاى شعرانى راجع به سبك اين تفسير فرموده است:
«بدان كه تفسير منهج الصادقين از تمام تفاسير فارسى مشهورتر است و مردم به آن اقبال بيشتر كردند؛ چون تفاسير ديگر فارسى يا از عامه است ^۲ يا اگر از شيعه است، وافى به تمام اغراض طالبان تفسير نيست. گاهى بسيار مختصر و گاهى بسيار طولانى است ^۳ و استنساخ و طبع آن دشوار است. تفسير ابوالفتوح گرچه در غايت فصاحت است، امّا عبارات آن نامأنوس است نزد مردم زمان ما. در تحقيق لغت و نحو چندان مبالغه كرده كه فارسى زبانان عصر ما را از آن ملالت آيد و نسخ آن