حسنيه ^۱ (ز 193 ق)، از زنان دانشمند شيعه و ارباب فصاحت و بلاغت و عارف در غالب علوم و بصير در علم كلام و مناظره. وى ايرانى تبار از زنانى بود كه به اسارت مسلمانان در آمد و بعضى او را تربيت شده خاندان عصمت و طهارت عصر امام ابوعبداللّه جعفرالصادق عليه السلام دانسته اند كه از محضر امام بهره مند گرديده و در اخبار مذاهب چهارگانه عامه و علم كلام وقوف كاملاً داشته است. و آوازه بلند وى موجب گرديد كه هارون الرشيد، خليفه عباسى (م 193ق)، شيخ ابواسحاق نظام معتزلى و محمد بن ادريس شافعى و ابويوسف قاضى را براى مناظره با حسنيه فراخواند و اين مناظره در حضور خليفه و يحيى برمكى وزير وى انجام گرديد. شيخ ابواسحاق نظام هشتاد مسئله دشوار در مختلف علوم و فنون از او سؤال كرد كه همه را پاسخ كافى و مستدل و قانع كننده داد. سپس حسنيه چند مسئله از ابواسحاق نظام و سايرين سؤال كرد كه هيچ يك به آنها جواب ندادند و اين جاريه بر تمام علماى عامه غالب گرديد. شيخ آقا بزرگ تهرانى در احياء الداثر (ص 1) هنگام شرح حال شيخ ابراهيم استرآبادى مى نويسد، وى در 985 ق در سفر حج خود رساله اين مناظره را نزد بعضى از سادات علوى شهر دمشق يافت و آن را با خود به ايران آورد. سپس به خواهش بعضى از اخيار به فارسى ترجمه نمود و به نام شاه طهماسب صفوى اهداء كرد. اين رساله گردآورى و تحقيق شيخ ابوالفتوح رازى است كه داستان مناظره حسنيه را در مسئله امامت جمع آورى و شايد اضافات و حواشى برآن افزوده باشد. ميرزا عبداللّه افندى در اصل داستان مناظره تشكيك كرده و بعضى از معاصرين نيز آن را تأييد كرده اند. ولى علاّمه

مفصل و مستند كه شيوه اى منطقى و بيانى شورانگيز بدان داده شده به چندين موضوع مى پردازد و حقانيت نظر شيعيان را درباره آن موضوعات ثابت مى كند. برخى از موضوعات بدين گونه است: 1) معين شدن امام على بن ابى طالب عليه السلام با نص صريح از سوى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله وسلم به خلافت و امامت مسلمانان؛ 2) جبر و اختيار و نشان دادن تناقض آشكار در گفتارهاى كسانى كه اعمال انسانى را آفريده پروردگار مى دانند؛ 3) خلقت يا عدم خلقت قرآن؛ 4) رؤيت خداوند و تأويل و تفسير آيات قرآنى موجود در اين باب؛ 5) مشروع بودن عقد متعه در ميان شيعيان؛ 6) داستان گرد آمدن مهاجران و انصار پس از درگذشت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در سقيفه بنى ساعده و انتخاب جانشين وى؛ 7) جريان بخشيده شدن روستاى فدك به فاطمه زهرا عليهاالسلام و پس گرفتن آن از وى؛ 8) شهادت امام حسين عليه السلامو ديگر مصايب اهل بيت. به گزارش اين رساله، پس از چيره شدن حسنيّه بر همه دانشمندان بغداد و بصره، 400 تن در همان جلسه به مذهب شيعى گراييدند و هارون به كنيزك و سرور او صد هزار دينار زر سرخ بخشيد نسخه هايى از رساله حسنيه در كتابخانه هاى ايران موجود است و متن كامل آن عينا در پايان كتاب حليه المتقين مجلسى به تصحيح مرحوم ابوالحسن شعرانى به سال 1374 ق در تهران به چاپ رسيده است. رساله در پايان ديگر چاپهاى حلية المتقين نيز آورده شده است. برخى آن را به ابوالفتوح رازى منسوب داشته اند.

منابع: