زمان تأليف تبصرة العوام

متأسفانه در سراسر كتاب تبصره العوام در هيچ جا تصريحى به زمان تأليف اين كتاب نيست و هيچ كس از مصنفين و علماى اماميه نيز به اين مطلب و عصر مؤلف آن اشاره اى نكرده؛ با اين حال از مطالعه خود كتاب مى توان به زمان تقريبى تأليف آن پى برد، به شرح ذيل:
1. در ص 183، مؤلف در باب اسماعيليه گويد: «بعد از آن ملوك مصر [يعنى خلفاى فاطميه] منقطع شدند و اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقى اند». قلع ريشه اسماعيليه در مشرق زمين، چنان كه مى دانيم، در تاريخ 653 ـ 654 به دست هولاكو صورت گرفت. بنابراين كتاب تبصرة العوام قبل از برافتادن جانشينان حسن صبّاح، يعنى قبل از سال 653، تأليف شده است.
2. مؤلف تبصرة العوام در كتاب خود، سه بار در صفحات 120 و 175 و 253 از امام علامه بزرگ فخرالدين محمد بن عمر رازى نام مى برد و او را از متأخران اصحاب امام شافعى مى شمارد و ذكرى نيز از ايامى كه امام فخر رازى در جامع خوارزم به وعظ و تذكير اشتغال داشته، به ميان مى آورد.
امام فخر رازى به سال 543 يا 544 در رى متولد شده و در سال 606 در هرات فوت كرده است و او در دستگاه سلطان علاءالدين تكش خوارزمشاه (568 ـ 596) و پسرش سلطان علاءالدين محمد (596 ـ 617) به احترام تمام مى زيسته و لابد در عهد يكى ازين دو خوارزمشاه بوده است كه در خوارزم به درس و وعظ سر مى كرده و اگر در اين تاريخ سن امام فخر را، كه استادى جليل القدر و محترم و نزد عامه و خوارزمشاه معزّز و مكرّم بوده، در حدود سى و پنج و چهل فرض كنيم، واقعه اى كه مؤلف تبصرة العوام از مجلس وعظ امام فخر در خوارزم نقل مى كند، با حدود سنه 580 يا يكى دو سه سال پيشتر يا پست تر مقارن مى شود و قريب به يقين است كه اگر تبصرة العوام بعد از تاريخ 580 تأليف نشده باشد، قبل از آن تاريخ تأليف نشده؛

اما افسوس كه مؤلف آن به اين علت كه از علماى حديث و از روات اخبار بوده نه از زمره مورخين و فضلاى اهل تحقيق، در نقل حكايات ملل غير اماميه و ردّ مقالات ايشان نتوانسته است از تعصب خويشتن را بر كنار نگاه دارد و از طعن و قدح شديد مخالفين خوددارى كند و با اينكه به غالب كتب فرق و ملل ديگر مراجعه كرده و آنها را در دسترس خود داشته، در نقل آراء و مقالات مخالفين مسامحه بسيار به خرج داده و غالبا مطالبى را نقل كرده است كه به عقيده خود آنها را سخيف و ضعيف مى شمرده و غرض او ابطال و رد آنها بوده است و اختيار اين روش اختصاص به مؤلف تبصرة العوام كه از علماى اماميه است، ندارد؛ بلكه مؤلفين ساير فرق و مذاهب اسلامى نيز كه مثل مؤلف تبصرة العوام از روات حديث و علماى اخبار بوده اند، به همين طرز عمل مى كرده و در ردّ مقالات اماميه عين همين مسلك را در كتب خود اختيار مى نموده اند.
با وجود اهميت تبصرة العوام از لحاظ مذهب شيعه و زبان فارسى، اين كتاب چنان كه بايد مشهور و معروف نشده و مؤلف آن را هيچ كس به درستى نشناخته است سهل است؛ بعضى از مؤلفين شيعه در معرفى مؤلف كتاب تبصرة العوام مرتكب خبطهاى عجيب شده؛ از جمله جماعتى به مناسبت اسم سيد مرتضى، كه در مقدمه بعضى از نسخ خطى اين كتاب هست، آن را از تأليفات سيد شريف اجلّ علم الهدى ابوالقاسم على بن حسين مرتضى (355 ـ 436) كه قريب يك قرن و نيم قبل از تأليف كتاب حاضر فوت كرده بوده، شمرده اند و بعضى ديگر مؤلف تبصرة العوام را از معاصرين حجه الاسلام امام محمد غزالى طوسى (م سال 505) دانسته و به وقوع ملاقات و مذاكراتى بين ايشان اشاره نموده اند؛ در صورتى كه اين هر دو بيان افسانه است و از لحاظ تاريخى درست در نمى آيد. اينك ما آنچه را كه راجع به عصر تأليف تبصرة العوام و مؤلف آن از كتب مختلفه التقاط كرده ايم، ذيلاً به اطلاع خوانندگان محترم مى رسانيم.