خجندى نواده عبداللّطيف اول كه از افاضل علماء و ادباء در سرودن شعر به فارسى و عربى ماهر بوده و به مراتب از جد خود مشهورتر است و او به سال 580 در همدان در مراجعت از حج فوت كرد و جنازه اش را با تجليل تمام به اصفهان آوردند (ابن الاثير وقايع سال 580، و فوات الوفيات، ج 2، ص 7؛ و لباب الألباب، ج 1، ص 265 ـ 265؛ و حواشى همان جلد، ص 355 و غيره).
غرض مؤلف تبصرة العوام ظاهرا از عبداللّطيف خجندى، كه به فرمان او مناره هوهو را در اصفهان خراب كردند، به مناسبت مزيد شهرت و قدرت، همين خواجه عبداللّطيف ثانى است كه به سال 580 وفات يافته و چون مؤلف تبصره از زمان او به صيغه گذشته ياد مى كنند، اگر اين احتمال ـ كه غرض او از عبداللّطيف همين شخص ثانى است ـ صحيح باشد، معلوم مى شود كه او كتاب تبصره را مدتى بعد از تاريخ 580 تأليف نموده است.
مؤلف تبصرة العوام
در نسبت كتاب تبصرة العوام به مؤلف حقيقى آن بين مصنّفين شيعه اختلاف است و علت اين امر آن است كه مؤلف، نه در مقدمه و نه در متن، هيچ جا به نام خود تصريح نكرده؛ حتى اشاره بيّنى نيز در طىّ مندرجات تبصرة العوام نيست كه از روى آن بتوان حكمى قطعى در باب مؤلف حقيقى آن كتاب كرد.
1. جماعتى كه اين كتاب را، چنان كه سابقا هم اشاره كرديم، از مؤلفات سيد شريف علم الهدى ابوالقاسم على بن حسين مرتضى (355 ـ 436) دانسته اند. اين قول به كلى مردود است؛ زيرا كه اگر چه از مطالعه تبصرة العوام نام و هويت مؤلف آن صريحا استخراج نمى شود؛ ولى چنان كه ديديم، اشاراتى در آن هست كه زمان تأليف آن را مقارن اواخر دوم قرن ششم يا اوايل قرن هفتم قرار مى دهد و اين زمان بيش از يك قرن مؤخرتر از عصر علم الهدى سيد مرتضى نقيب موسوى مشهور است.
