نام كيفيات النسخ كه منتخبى است از چندين كتاب؛ از جمله در آن مجموعه استخراجاتى از كتابى هست به نام انساب نامه در ترجمه احوال ائمه كه آن را سيد ابوتراب نامى در سال 653 به ايران آورده و اندكى بعد از اين تاريخ، كتاب مزبور را شخصى به نام و لقب سيد مرتضى علم الهدى از عربى به فارسى ترجمه كرده است. ^۱
اين سيد مرتضى علم الهدى، كه ظاهرا در خراسان نيز مى زيسته و زمانش (حدود سال 653) با زمان تأليف تبصرة العوام درست مقارن است، احتمال بسيار قوى مى رود كه مطابق حدس ريو از روى ذكرى كه در بعضى از نسخ خطى تبصرة العوام از شخصى به اسم سيد مرتضى علم الهدى به عنوان مؤلف اين كتاب هست، مؤلف واقعى كتاب مزبور باشد؛ اما اين سيد مرتضى علم الهدى، كه بوده و شرح حال او را كجا مى توان به دست آورد، معلوم نيست و راقم اين سطور نتوانستم در كتب رجال و فهرستهاى مشايخ شيعه و مصنّفات ايشان احوال او را به دست بياورم.
خلاصه مطلب اينكه در باب مؤلف تبصرة العوام، نگارنده با وجود كمال كوششى كه مقدورم بود و جهدى كه مخصوصا در روشن ساختن اين مشكل به كار بردم، نتوانستم به نتيجه اى كه منظور بود برسم و مسئله همچنان به حال ابهام باقى ماند. اميد است كه بعدها منابعى ديگر در اين خصوص به دست آيد و به فضل خداوند و همت و توجه ارباب اطلاع مشكل مذكور حل شود و مؤلف اين كتاب نفيس معلوم گردد.
*** كتاب تبصرة العوام دو بار در تهران، هر دو مرتبه به ضميمه كتاب قصص العلماء ميرزا محمد تنكابنى طبع شده و هر دو طبع آن، مغلوط و سقيم و در بسيارى

هجرى تأليف نموده است. بنابراين تأليف كتاب تبصره العوام را نمى توان به سيد مرتضى ابن داعى، كه مطابق شرح مذكور در فوق پيش از سال 585 كه از سنين متقارب به سال فوت شاگرد او شيخ منتجب الدين قمى است، منتسب داشت، بخصوص كه شيخ منتجب الدين مذكور با وجود كمال آشنايى به حال استاد خود در مختصر شرح حالى كه از او به دست داده، به هيچ وجه اشاره به چنين تأليفى منسوب به سيد مرتضى بن داعى نمى نمايد و حال آنكه فهرست شيخ منتجب الدين، مثل معالم العلماء ابن شهر آشوب، كه هر دو ذيل فهرست شيخ طوسى محسوب مى شوند، در ذكر اسامى مشايخ شيعه و مصنفات ايشان است و تا آنجا كه نگارنده اين سطور تفحص كرده ام، نام تبصرة العوام در هيچ يك از دو كتاب فهرست شيخ منتجب الدين و معالم العلماء كه هر دو قبل از تاريخ 590 هجرى تأليف يافته اند، نه به نام سيد مرتضى بن داعى و نه به نام كسى ديگر مذكور نيست و اين ظاهرا دليل است بر آنكه اين كتاب بعد از عهد شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب تأليف شده است.
بارى، با اين مقدمات در نسبت تبصرة العوام به سيد مرتضى بن قاسم داعى حسنى نيز اشكالاتى پيش مى آيد كه با معلومات ناقصى كه على العجاله در باب كتاب تبصرة العوام و سيد مرتضى بن داعى در دست داريم، نمى توانيم آنها را حل كنيم و قطعا بگوييم كه اين كتاب تأليف سيد مرتضى بن داعى مذكور هست يا نه.
مستشرق معروف انگليسى، ريو، ^۱ كه گويا به هيچ وجه از سيد مرتضى بن داعى خبرى نداشته، اين كتاب را از تأليفات سيد مرتضى علم الهدى نامى، غير از سيد شريف مرتضى علم الهدى على بن الحسين موسوى معروف مى داند كه در نيمه اول قرن هفتم هجرى مى زيسته و در جزء نسخ خطى موزه بريتانيا مجموعه اى هست به