تفسير ابوالفتوح دريايى مواج است

محصل ترجمه آنكه: «روض الجنان همانا تفسير بزرگى است كه شيخ بزرگوار ابوالفتوح حسين بن على خزاعى رازى نيشابورى تأليف نموده. منتجب الدين در فهرست و ابن شهرآشوب در معالم العلماء به ترجمه او پرداخته اند؛ زيرا وى استاد ايشان بوده است و ابن شهر آشوب در معالم نسبت به تفسير او گفته: تفسير وى اگر چه فارسى است، ليكن كتابى عجيب است. صاحب رياض العلماء گفته: تفسير فارسى او از بزرگ ترين كتب و سودمندترين و پرفايده ترين آنهاست. من آن را خوانده ام، دريايى بيكران و بحرى موّاج مى باشد.
ابوالفتوح و پسرش و پدرش و نياى نزديك و دورش و عموى اعلايش شيخ عبدالرّحمن همه از مشاهير علماى ما مى باشند و خاندان ايشان از خاندانهاى معروف دانشمندان اماميّه به شمار مى رود.

تفسير ابوالفتوح از مأخذ مستدرك است

اين تفسير عجيب در بيست مجلّد تأليف شده و اخبار بسيارى را مشتمل است كه با ابواب اين كتاب ما ارتباط و تناسب تمام دارد، الاّ آنكه چون آن كتاب به فارسى است و اگر ما بخواهيم آنها را در اين كتاب خود درج كنيم، بايد دوباره آنها را عربى كنيم؛ زيرا او نظر به يكنواخت بودن تفسير خود، اخبار را فارسى كرده و در كتاب خود نقل نموده است و در اين صورت دور نيست كه در نتيجه ترجمه و نقل به معنى، برخى از مزاياى اخبار و نقاط حسّاس و نكات برجسته آنها فوت شود. بنابراين ما اين تفسير را مورد توجه قرار نمى دهيم، مگر در بعضى موارد؛ بلى، در مواردى كه ابوالفتوح رحمه الله اخبار را به نصّ عبارت عربى كه مأثور بوده، نقل نموده، سپس به ترجمه آنها پرداخته است، ما همه اين قبيل اخبار را در اين كتاب خود كه مستدرك الوسايل نام دارد، از همين تفسير شريف به همان عبارت مأثوره نقل كرديم».

اندكى در بيانات گذشته تدبّر شود، معلوم خواهد شد كه خوض در اين مطلب بى تناسب نيست؛ بلكه در نهايت مناسبت است؛ زيرا، چنان كه مبسوطاً ياد شد، جلاء الاذهان مأخوذ از روض الجنان است، با حفظ غالب خصائص تأليفيّه؛ پس بحث از اين در واقع به مثابه بحث از آن است. از اين روى، از خدا يارى مى جوييم تا راه اين مبحث را چنان كه شايد و بايد بپوييم؛ پس مى گوييم:

ابوالفتوح رازى و تفسير او

ثقة الاسلام خاتم المحدّثين حاجى ميرزا حسين نورى رضى الله عنه، در جلد سوم مستدرك الوسائل، در فايده دوم از خاتمه، ضمن بيان شرح حال كتب و مؤلّفين آنها تحت عنوان «فى شرح حال كتاب روض الجنان للشيخ أبى الفتوح الرّازى» چنين گفته (ص 325):
«روض الجنان و هو التفسير الكبير للشيخ الجليل أبى الفتوح الحسين بن على بن محمد بن أحمد الخزاعىّ الرّازى النّيشابورىّ قدوة المفسّرين من مشايخ الشّيخ منتجب الدين و ابن شهرآشوب ذكراه فى الفهرست و المعالم و فى الثّانى انّ تفسيره فارسىّ إلاّ انّه عجيب. قال فى الريّاض: و أما تفسيره الفارسى فهو من أجلّ الكتب و أفيدها و أنفعها و قد رأيته فرأيت بحراً طمطاماً.
قال: و كان هو و ولده الشيخ الامام تاج الدّين محمّد و والده و جدّه القريب وجدّه الأعلى الشّيخ أبوبكر أحمد و عمّه الأعلى و هو الشيخ عبدالرّحمن بن الشيخ أبى بكر أحمد المذكور كلهّم من مشاهير العلماء و بالجملة هؤلاء سلسلة معروفة من علماء الاماميه و لكلّ واحد منهم تأليفاتٌ جيادٌ و تصنيفات عديدة حسان. انتهى.
و هذا التفسير العجيب فى عشرين مجلداً و فيه أخبار كثيرة تناسب أبواب كتابنا هذا إلاّ انّه لكونه بالفارسيّة و يحتاج نقله الى الترجمة ثانياً بالعربية و يخاف منها فوات بعض مزايا الأخبار لم نرجع إليه إلاّ قليلا و قد ينقل الخبر بمتنه ثمّ يترجمه فأخرجناه سالماً ـ و الحمد للّه ».