علو مقام ابوالفتوح در زمان خود

افندى در رياض العلماء گفته:
شيخ ابوالفتوح رازى در شرح شهاب در شرح اين حديث نبوى: «إنّ اللّه ليؤيّد هذا الدّين بالرّجل الفاجر»، پس از نقل قصّه «مؤلّفة قلوبهم» گفته: براى من نيز چنين قضيّه اى اتفاق افتاد. توضيح اين اجمال آنكه در روزگار جوانى در سراى معروف به سراى علاّن، مجلس وعظ و تذكير داشتم و عامّه مردم آن محل نيز به من اقبال و توجّه داشتند. از اين روى، جماعتى از همكاران من بر من رشك بردند و پيش والى رفته، از من بدگويى و سعايت نمودند. پس والى فرمان داد كه مرا نگذارند ديگر به منبر روم و تشكيل مجلس دهم. از قضا مرا همسايه اى بود كه از درباريان والى بود. چون بر اين امر واقف شد، با آنكه روز عيد بود و مى خواست كه طبق عادت معهود، كه اين قبيل اشخاص دارند، مشغول شرب گردد، برخاسته پيش والى رفته، او را نسبت به حقيقت اين امر واقف گردانيد. پس والى از آن دستور خود منصرف شد و آن شخص همسايه به منزل من آمده و مرا بر طريق معهود به خان علاّن برد و من به منبر رفته، مشغول موعظه شدم و آن مرد در پاى منبر تا آخر بود. آن گاه من مردم را مخاطب ساخته، گفتم: معامله اين مرد و كمك او به من در اين موضوع، معنى آن حديث است كه پيغمبر فرموده: گاهى خدا اين دين را به مرد فاجر تقويت مى كند».

محمل علامه قزوينى درباره عمل ابوالفتوح

علامه قزوينى رحمه الله در خاتمه الطبع تفسير ابوالفتوح بعد از نقل اين قضيّه گفته ^۱ : «بر حسب ظاهر شايد براى ما تا اندازه اى غريب به نظر آيد كه مؤلّف كتاب جزاى نيكى و احسان آن مرد و شفاعت وى از مؤلف در نزد والى و به اصلاح آوردن كار او را

مبالغه در خدمت سپرده و رنج بسيار نسبت به وفادارى به آن حضرت برده، شربت شهادت نوشيده است.

ترجيح تفسير ابوالفتوح بر مجمع البيان

بارى، شيخ ابوالفتوح رضى الله عنه بين شرافت نسب و كثرت علم را جمع كرده است؛ چنان كه تفسير بزرگ عجيب او كه نزديك 250 هزار بيت است، از اين معنى اخبار مى كند. اين تفسير اگر چه به فارسى است، الاّ آنكه هر چه دل را سرور مى بخشد و ديده را نور، در آن تفسير وجود دارد و هر كس كه اين تفسير را به ديده دقّت ملاحظه كند و تفسير مجمع البيان را نيز از نظر بگذراند، مى فهمد كه مجمع البيان ملخّص مانندى از آن است، بلكه قاضى نوراللّه در مجالس، پس از آنكه به مدح و ثناى او چنان كه شايد و بايد پرداخته، چنين گفته است: «اين تفسير فارسى او در وثاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقّت نظر بى نظير است و فخرالدين رازى اساس تفسير كبير خود را از آنجا اقتباس نموده و جهت دفع انتحال بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده».

جامعيت تفسير ابوالفتوح

خلاصه اين تفسير او كتابى است كه خواننده خود را ملول نمى سازد و نگاه كننده اش را دلتنگ نمى گرداند؛ كتاب جامعى است كه فقيه و مفسّر و اديب و مورّخ و ناطق و واعظ و طالب فضايل و مناقب و جوياى مطاعن و مثالب از آن بهره مند مى شوند.
اين بزرگوار مؤلّفات ديگرى نيز دارد كه در ترجمه حال او ذكر كرده اند؛ از آن جمله شرح شهاب است كه مانند تفسير نامبرده وى از مآخذ بحار بوده است.