طوسى ، محمّد بن حسن (385 ـ 460) .

126 . اختيار معرفة الرجال ، المعروف ب «رجال الكشّى» ، تصحيح و تحقيق : حسن مصطفوى ، مقدّمه : محمّد واعظ زاده خراسانى ، مشهد : دانشكده الهيات و معارف اسلامى (كنگره هزاره شيخ طوسى) ، 1348 ش ، 616 + 343 ص / تصحيح : على محلاّتى حائرى ، بمبئى : مصطفوية ، 1317ق/ تصحيح و تعليق : سيّد احمد حسينى ، كربلا . مؤسسة أعلمى ، با عنوان «رجال الكشّى» / تصحيح و تعليق : ميرداماد استرآبادى ، تحقيق : سيّد مهدى رجايى ، مؤسسة آل البيت عليهم السلام
لإحياء التراث ، 2 ج .
كتاب رجال الكشّى تأليف محمّد بن عمر بن عبد العزيز كشّى (ق 4) ، كه معرفة الناقلين نام داشته ، داراى غلط هاى زيادى بوده است و مرحوم شيخ طوسى ، براى رفع اين غلط ها آن را تلخيص نموده است . درباره اصل رجال الكشى ، نظريه هاى مختلفى وجود دارد ، از جمله اين كه مشتمل بر عامّه و خاصّه بوده است و شيخ طوسى ، تنها رجال خاصّه را بيان كرده است .
متن كتاب ، در بردارنده روايات و اخبار رجال و راويان حديث است . اسامى رجال بر اساس اصحاب رسول اكرم و اصحاب ائمه عليهم السلام باب بندى نشده اند و حتى ترتيب الفبا در آنها مراعات نشده است ؛ امّا با يك سير اجمالى روشن مى گردد كه معرّفى طبقات ، همراه با تقدّم و تأخّر تاريخ زندگى رجال ، تا حدودى مورد نظر بوده است ، به طورى كه با روايات منقول از بعضى صحابيان رسول اكرم و ياران حضرت على عليه السلامروايت ها شروع مى شوند و سپس به ترتيب ، اصحاب ائمه عليهم السلام ذكر شده اند و به رجال عصر غيبت صغرا ختم مى شود .
با بررسى روايت هاى اين كتاب مى توان تاريخ تشيّع در عصر حيات ائمه معصوم عليهم السلام و تشكّل هاى شيعيان و فرقه ها و دسته بندى هاى داخلى شيعه را مشخّص نمود . همچنين اين روايت ها مشخّص كننده خطّ مشى شيعه در قبال دستگاه خلافت بنى اميّه و بنى عبّاس است .
اين كتاب در شش جزء تنظيم شده است .
در مقدمه آقاى محمّد واعظ زاده خراسانى درباره خصوصيت هاى اين كتاب و چگونگى تصحيح آن ، بحث شده است .
محقّق كتاب ، زندگى نامه مؤلّف و مباحثى را در ذكر نسخه هاى خطّى اى كه در تصحيح مورد مراجعه بوده اند ، بيان داشته است و در آخر كتاب ، فهرست مفصّلى تنظيم و ارائه نموده است .
«ترتيب»هايى كه بر اين كتاب نوشته شده ، عبارت اند از :
ترتيب سيّد يوسف بن محمّد حسينى عاملى (م ق 10) .
ترتيب محمّد بن حسام الدين جزايرى مشرفى (زنده در 1042 ق) .
ترتيب حسام الدين جزايرى (ق 11) .
ترتيب عناية اللّه قهپايى (ق 11) .
ترتيب داوود بن حسن بحرانى (ق 12) .
تعليقات و حواشى اى كه بر اين كتاب نوشته شده ، عبارت اند از :
تعليقه مير محمّد باقر استر آبادى (ميرداماد) (م 1041 ق) .
حاشيه عناية اللّه قهپايى (ق 11) .
شايان ذكر است كه واعظ زاده خراسانى از حسن مصطفوى نقل مى نمايد كه چاپ بمبئى ، داراى حدود چهار هزار غلط چاپى است .
127 . رجال الطوسى ، تحقيق : سيّد محمّد صادق آل بحر العلوم ، نجف : المطبعة الحيدرية ، 1385 ق ، 528 ص / قم : منشورات الشريف الرضى ، اُفست از نسخه نجف / تحقيق : جواد قيومى اصفهانى ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1415 ق ، 596 ص ، اوّل .
اين كتاب ، يكى از چهار كتاب اصلى رجال شيعه به حساب مى آيد كه مشتمل بر فهرستى از اسامى اصحاب و راويان معصومان عليهم السلام ، شامل اشخاص امامى و غير امامى است كه در مجموع ، 6429 مورد را شامل مى شود .
كتاب ، در سيزده باب تنظيم شده است : دوازده باب ، به اصحاب و راويان از معصومان عليهم السلام كه مستقيما از ايشان روايت نقل كرده اند ، اختصاص يافته است .
در اين بخش ، اسامى اصحاب و راويان هر معصوم ، به طور مستقل و با ترتيب حروف الفبا تنظيم شده است . باب سيزدهم ، شامل فهرست اسامى راويانى است كه به صورت مستقيم ، از معصوم عليهم السلام روايت ندارند . البته در اين باب به نام برخى راويان نيز برمى خوريم كه در زمره اصحاب معصومان عليهم السلامهم آورده شده اند كه درباره آنها بحث ها و توجيهاتى از طرف علماى رجال ، مطرح شده است .
مقدمه محقّق ، مشتمل بر معرّفى مختصر كتاب هاى اصلى علم رجال و بررسى ويژگى هاى كتاب و چگونگى تحقيق آن است .
مرحوم عناية اللّه قهپايى نيز ترتيب رجال شيخ الطائفة و سيد حسين طباطبايى بروجردى (م 1381ق) إصلاح و مستدرك رجال الطوسى را تأليف نموده اند . گفتنى است در مواردى كه لسان الميزان ، نقل قولى از رجال الطوسى آورده است ، اين كتاب را با عنوان «رجال الشيعة» نام برده است .
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 1، ص 73، ش 362) ، اين كتاب را با عنوان كتاب الأبواب و أخبار الرجال (ج 1 ، ص 329 ، ش 1720) و رجال شيخ الطائفة (ج 10 ، ص 120 ، ش 346) و رجال الشيخ أبى جعفر محمّد (ج 10 ، ص 144) فهرست نموده است .
128 . مشيخة الاستبصار .
منتشر شده در : الاستبصار . تهران : دار الكتب الإسلامية ، 1363 ش ، 4 ج (ج 4 ، ص 303 ـ 343) ، اوّل .
شيخ طوسى ، همچنان كه در مقدمه مشيخة الاستبصار آورده است ، در جلد اوّل اين كتاب ، روايت ها را با سند كامل ، از شيخ خود تا معصوم عليه السلام بيان نموده است ؛ امّا در جلد دوم و سوم و چهارم ، سند احاديث را از صاحب كتاب يا اصلى كه روايت را از «كتاب» يا «اصل» وى اخذ نموده است ، شروع مى نمايد .
پس از اتمام كتاب ، به منظور رفع اشكال ارسال از روايات كتاب ، اقدام به تهيه مشيخه نموده است و در آن ، طريق خود را به هر يك از صاحبان «كتاب» يا «اصل» ، مشخّص نموده است و به اين ترتيب ، اختصار در اسناد نموده است .
شايان ذكر است كه طريق هاى ذكر شده در مشيخه الاستبصار در بردارنده جميع موارد اختصار در سند نيست و به منظور تكميل ، در بعضى موارد ، لازم است كه به كتاب الفهرست و مشيخه كتاب تهذيب الأحكام ايشان مراجعه شود .
همچنين بيان اين نكته مناسب است كه به طريق هاى ذكر شده مؤلّف در آخر التهذيب و الاستبصار و همچنين طريق هاى شيخ صدوق در آخر كتاب من لا يحضره الفقيه ، «مشيخه» مى گويند ، به اين جهت كه صاحبان كتاب ها و اصولى كه در صدر اسناد روايات آمده اند ، شيخ و استاد اين مؤلّفان هستند .
بر مشيخه الاستبصار ، شرح هايى تأليف شده اند كه عبارت اند از :
شرح سيّد حسن موسوى آل خرسان نجفى (م ـ ق 14) .
شرح عبّاس حاجيانى دشتى (معاصر) ، به نام نخبة المقال فى تمييز الأسناد و الرجال .
محمّد على آل كشكول (ق 13) ، در تكميل اين مشيخه و مشيخه التهذيب و كتاب من لا يحضره الفقيه ، كتابى با عنوان حديقة النظار [/الأنظار ]فى مشيخة الفقيه والتهذيب والاستبصار ، تأليف نموده است .
129 . الفهرست ، تصحيح و تعليق : سيّد محمّد صادق آل بحر العلوم ، قم : منشورات
الشريف الرضى ، 196 ص .
اين كتاب ، يكى از چهار كتاب اصلى رجال شيعه به حساب مى آيد كه در بردارنده فهرستى از مؤلّفان شيعه ، همراه با ذكر اسامى تأليف هاى آنهاست و در مواردى كه مؤلّف كتاب ، سندى در مورد اين مؤلّفان داشته ، آن را متذكّر شده است و در بعضى از موارد ، توثيق و يا تضعيف هايى را بيان كرده است .
همه مؤلّفانى كه در اين كتاب معرّفى شده اند ، از رجال شيعه اماميه هستند ؛ مگر در مواردى كه خود ايشان ، با تعبيرهايى به آنها اشاره نموده است .
اسامى مؤلّفان ، بر اساس حروف الفبا تنظيم شده اند و بر اساس شماره گذارى كتاب بالغ بر 888 مورد است و با توجّه به اشتباه هايى كه در شماره گذارى كتاب واقع شده است ، احتمالاً رقم واقعى 912 مورد است .
از خصوصيت هاى اين چاپ آن است كه محقّق با توجّه به غلط ها و نواقص الفهرست چاپ كلكته ، اقدام به تصحيح اصل كتاب با مراجعه به اصول معتبر از كتاب هاى رجالى نموده و حاشيه هايى از كتاب هاى رجالى ، حديثى و تاريخى بر آن نوشته است .
چاپ هاى ديگر
1 . تصحيح : الويس اسپرنگر التيرولى و مولوى عبد الحق و مولوى غلام قادر ، هند ، 383 ص ، 892 عنوان . در ذيل اين چاپ ، كتاب نضد الإيضاح ، در شرح كتاب إيضاح الإشتباه ، آورده شده است . محقّق تهرانى در الذريعة (ج 4 ، ص 66 ، ش 276) اين چاپ را با عنوان ترتيب فهرس شيخ الطايفة فهرست نموده و اشاره مى نمايد شخصى كه اقدام بر اين چاپ نموده است ، در آن تصرّف نموده و به آن ، بعضى مطالب رجال النجاشى و رجال ابن داوود را اضافه كرده است .
تصحيح : الويس اسپرنگر التيرولى و مولوى عبد الحق و مولوى غلام قادر ، به كوشش محمود راميار ، مشهد : دانشگاه مشهد (كنگره هزاره شيخ طوسى) ، 1351 ش ، 544 ص ، اوّل .
با نام : فهرست كتب الشيعة وأصولهم وأسماء المصنّفين وأصحاب الأصول ،
2 . تحقيق : سيّد عبد العزيز طباطبايى ، قم : مكتبة المحقّق الطباطبائى ، 1420 ق ، 676 ص ، اوّل (شامل 912 عنوان) .
محقّق در آخر كتاب ، فهرست هاى مفصّل و مختلفى از جمله فهرست اعلام و فهرست كتب موجود در شرح حال مؤلّفان را به همراه نام آنها ، با ترتيب حروف الفبا آورده است .
3 . تحقيق : جواد قيومى ، قم : مؤسسة نشر الفقاهة ، 1417 ق ، 381 ص ، اوّل . با نام الفهرست .
كتاب هايى كه بر محور الفهرست تأليف شده اند ، عبارت اند از :
ترتيب عناية اللّه قهپايى (م ق 11) .
ترتيب على بن عبد اللّه اصبعى (م 1127 ق) .
كتاب معراج الكمال إلى معرفة الرجال ، نوشته سليمان بحرانى ماحوزى (م 1121 ق)، در شرح اين كتاب تأليف شده است .
در تتمه اين كتاب ، كتاب هاى رجالى ديگر تأليف شده اند كه عبارت اند از :
الفهرست ، تأليف : شيخ منتجب الدين .
معالم العلماء ، تأليف : ابن شهر آشوب سَرَوى .
در تلخيص اين كتاب ، نجم الدين هذلى حلّى (م 676 ق) ، كتاب تلخيص الفهرست را تأليف كرده است .
130 . مشيخة التهذيب .
منتشر شده در : تهذيب الأحكام . شرح و تحقيق : سيّد حسـن موسوى خرسان ، بيروت : دار صعب ـ دار التعارف ، 1401 ق ، 10 ج (ج 10 ، 91 ص) .
مرحوم شيخ طوسى ، اسناد كتاب تهذيب الأحكام را از صاحب كتاب يا اصلى كه روايت را از وى اخذ نموده است ، شروع مى نمايد .
ايشان ، پس از اتمام كتاب ، به منظور رفع ارسال در اسناد ، اقدام به تأليف مشيخه نموده است و در آن ، طريق خود را به هر يك از صاحبان «كتاب» يا «اصل» ، مشخّص نموده است . براى تكميل جميع اسناد ، لازم است به مشيخه الاستبصار و كتاب الفهرست مؤلّف ، مراجعه شود .
شايان ذكر است كه عنوان موجود در كتاب ، شرح مشيخة تهذيب الأحكام است و متن مشيخه ، در قسمت بالاى صفحات اين شرح آورده شده است .
شرح هاى نوشته شده بر مشيخه تهذيب الأحكام عبارت اند از :
شرح على بن حسن خراسانى (زنده در 1110 ق) ،
شرح محمّد اشرف علوى عاملى اصفهانى (م 1145 ق) .
شرح سيّد عبد اللّه كبير عاملى اصفهانى (م 1243 ق) .
شرح محمّد جعفر شريعتمدار استر آبادى (م 1263 ق) .
شرح محمّد حسن بروجنى (زنده در 1257ق) ،
شرح عباس حاجيانى دشتى ، با عنوان نخبة المقال فى تمييز الاسناد والرجال .
در تكميل اين مشيخه ، مرحوم محمّد على آل كشكول (م ق 13) ، كتاب حديقة النظار [ / الأنظار ]فى مشيخة الفقيه والتهذيب والاستبصار را تأليف نموده است .