آورده بود ،اينك به جامه عربيّت درآورده است. ^۱
در بحرالحقايق والمعانى، اشعار عربى و نيز اندكى فارسى مى توان يافت كه عموما در ديگر آثار نجم الدين رازى نيز مورد استفاده قرار گرفته اند. براى نمونه، نجم دايه در تفسير خود (برگه 190ب) مى نويسد: كماقيل بالفارسية:

صوفيان در دمى دو عيدكنندعنكبوتان مگس قديد كنند^۲
و همين بيت را در موردى مشابه در كتاب مرصاد العباد خويش نيز آورده است. ^۳ نيز در بحرالحقايق ^۴ به اين بيت استشهاد شده:

قد قامت القيامه كجا عشق دادباربل عشق صعب تر ز قيامت هزار بار
كه با همين ضبط، در رساله عقل و عشق رازى نيز تكرار شده است. ^۵

3. ذكر شيخ مجدالدين بغدادى در بحرالحقايق

نجم الدين رازى در تفسير آيه 28 ازسوره نساء «و خلق الإنسان ضعيفا» ،پس از طرح مباحثى درباره ضعف انسان كه در قبول امانت الهى و نيز عدم توانايى بردورى از خدا جلوه گرى مى كند (اگر براساس فطرت انسانى خود ـكه برخاسته از فطره اللّه است ـ باقى مانده باشد)، به اين اشعار استشهاد مى ورزد:

اذ لعب الرجال بكلّ شى ءرايت الحب يلعب بالرّجال
وكيف الصبر عمّن حلّ منىبمنزلة اليمين من الشمال

احدهما: لان الجاعلية اعم من الخالقية، فان الجاعلية هى الخالقية و شى ء آخر، و هو أن يخلقه موصوفا بصفة الخلاقة اذليس لكل مخلوق اختصاص بالخلافة، كما قال تعالى: «يا داود انا جعلناك خليفة فى الأرض» خلقناك مستعدا للخلافة و اعطيناك مرتبتها.
والثانى: ان للجاعلية اختصاصا بعالم الامر و هو الملكوت و هو ضد عالم الخلق (لانه هو عالم الأجسام و المحسوسات كما قال تعالى: «ألا له الخلق و الأمر» اى الملك و الملكوت، و انه تعالى حيث ذكر ما هو مخصوص بعالم الأمر ذكره بالجاعليّة لامتياز الأمر عن الخلق كما قال تعالى: «الحمدللّه الذى خلق السموات والأرض و جعل الظلمات و النور» ؛ فلما كانت السموات و الأرض من الأجسام و المحسوسات ذكرها بالخلقيّة ولما كانت الظلمات و النور من الملكوتيات ذكرها بالجاعليّة... . ^۱
پس از اين عبارات تا پايان فصل درباره وجه تسميه خليفه و علّت امتياز انسان براى خليفه اللّه شدن، بسط سخن داده است.
نجم الدين رازى در بحر الحقايق والمعانى نيز در تأويل همين آيه، بى هيچ كاستى همين عبارات را تكرار كرده است و در واقع تمام فصل دوم از باب ششم منارات را در بحرالحقايق والمعانى، نقل كرده است. ^۲
اساسا جهان بينى حاكم بر بحرالحقايق والمعانى همان است كه خواننده در منارات السائرين و مرصاد العباد مى بيند و حتى از همين دو نمونه ذكر شده، به خوبى پيداست كه نجم الدين رازى همان مباحثى راكه سى واند سال پيش از تأليف منارات السائرين و بحرالحقايق، در كتاب مرصاد العباد خويش به فارسى