بعد است يعنى سنه «سبع و خمسين و خمسمائة» ^۱ .
پس خلاصه مقدمات مذكوره اين شد كه تاريخ تأليف تفسير از طرفى به ظنّ غالب مقدم بر حدود 510 نبوده است، و از طرف ديگر به نحو قطع و يقين و به دليل خارجى ـ حسّى مؤخّر از سنه 556 نيز نمى تواند باشد پس تاريخ تأليف آن محصور خواهد بود مابين حدود 510ـ556 ^۲ .
* * *
امّا در مورد آنچه مرحوم قزوينى آورده مبنى بر اينكه تاريخ فوت مفيد نيشابورى كه به نقل از لسان الميزان ابن حجر،ص 445 آمده است، صحيح نيست و بايد تحريفى در آن صورت يافته باشد؛ زيرا بنابر تحقيقى كه مرحوم ابوالحسن شعرانى در ص 6 مقدمه جلد اوّل چاپ خود از تفسير روض الجنان انجام داده است، چون شيوخ وى همه پس از اين تاريخ درگذشته اند (مثلاً هناد نسفى در 465، ابن النّقور در سال 470، شيخ طوسى 460 و ابن براج در 481) پس يا ضبط لسان الميزان مصحّف است، يا ابن حجر اشتباه كرده است. زيرا به نصّ خود لسان الميزان يكى ديگر از شاگردان او ابراهيم زيدى متوفى به سال 539 است كه تولد او به سال 442 سه سال پيش از فوت صاحب ترجمه به نقل ابن حجر در كوفه اتفاق افتاده است و اگر عمر بن ابراهيم در بيست سالگى هم او را درك كرده باشد بايد عبدالرحمن مفيد در سال 462 در عراق زنده باشد.
علاوه بر اين مورد، مرحوم شعرانى اعتراض علّامه قزوينى را بر صاحب

الكشف و البيان فى تفسير القرآن و غير ذلك كه ذكر همگى موجب تطويل است دائما نام برده و از هر يك از آنها به مناسبت مقام فصول و فقرات خارج از حدّ احصا در اين تفسير كبير عديم النّظير كه فى الواقع مصداق «كلّ الصّيد فى جوف الفرا» است نقل كرده است، پس با وجود اينها سكوت او از يكى از مشهورترين تفاسير دنيا و يكى از مهمترين تأليف استاد خود او يعنى كشّاف لابد كاشف از اين است كه تأليف تفسير ابوالفتوح رازى يا قبل از شهرت و انتشار و وصول نسخ آن از مكه معظمه ـ كه در آنجا تأليف آن به اتمام رسيده بوده ^۱ ـ به بلاد ايران كه براى اين فقره هم لابد چند سالى وقت لازم بوده است و بنابراين شقّ اخير ممكن است كه تأليف تفسير مدّتى بعد از تأليف كشّاف و اصلاً مدّتى بعد از وفات خود زمخشرى (يعنى بعد از 538) نيز صورت گرفته بوده است.
يك مسأله از خارج به طور حتم محقق و مفروغ عنه است و آن اين است كه تأليف تفسيرابوالفتوح رازى بنحو قطع و يقين و به دليل حسّى ـ عيانى مؤخّر از سنه 556 نمى تواند باشد زيرا كه يكى از نسخ همين تفسير موجوده در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس (نمره 134) تاريخ كتابت آن صريحا واضحا و با كلمات تامّة نه به ارقام هندسى «سنه ستّ و خمسين و خمسمائة» است و نسخه ديگر از همان كتاب و در همان كتابخانه (نمره 136) تاريخ استنساخ آن يك سال