نزد سديدالدّين، قدرى بعيد مى نمايد ^۱ . فخرالدّين رازى از دانشمندان اندك استاد است. ياقوت حموى از پسر فخررازى درباره استادان او سؤال مى كند، او مى گويد كه پدرم استاد مشهورى نداشت. در آذربايجان چندى در نزد مجدالدين جيلى تلمّذ كرد و سپس خداوند بر او گشايشى كرد و خود از كتابها فرامى گرفت ^۲ . در حوزه علوم عقلى هم، بر خلاف علوم نقلى و بالاخصّ حديث، تعدّد مشايخ و اساتيد اهميّتى كمتر داشت و فخررازى هم مانند برخى از مشاهير حكماءِ ما، به تلمّذ در خدمت دو سه تن استاد بسنده كرد و از كتب بهره مى گرفت و به يارى هوش سرشار و ذهن وقّادش مسائل را خود مى پرورانيد و نقد و تحليل مى كرد. فخرالدّين پس از طىّ دوره تحصيلاتش، مرحله ديگر حياتش را باسفر به بلاد مختلف آغاز مى كند، و به بيشتر شهرهاى بزرگ خراسان و ماوراءالنّهر سفر مى كند.به هر شهرى فرود مى آيد با عالمانش به بحث و مناظره مى نشيند. گاه به وعظ و تذكير مى پردازد و زمانى به تأليف و تدريس. در همه جا قدر مى بيند و در صدر مى نشيند. ولى گاهى هم آراى كلاميش اتباع برخى فرق را مى آزارد و آشوبى به پا مى كند. نخستين بار كه به خوارزم رفت با معتزليان به بحث نشست. خوارزم در آن زمان در تحت حكم خوارزمشاه سلطان تكش بن ايل ارسلان (568ـ596)بود و دوره اى از آرامش و رونق فرهنگى را مى گذرانيد. و خوارزمشاهيان در رقابت با سلاجقه در ترويج علم و تشويق عالمان مى كوشيدند. مذهب معتزله در خوارزم غلبه داشت و مقارن با اعتلاء مذهب اشعرى و افول معتزله در قلمرو سلاجقه، درخطّه خورزم مذهب اعتزال به حيات خود ادامه مى داد. و ظاهرا كسانى از معتزله خراسان وعراق عجم هم پس از صدارت يافتن خوجه نظام الملك(درسال 456) و اِعمال فشار بر معتزله به خوارزم رفته بودند. ابومُضَر محمودبن جرير اصفهانى (متوفّى 507)از كسانى است كه در

را براى تدريس به مراغه دعوت كردند فخرالدّين نيز به همراه او به مراغه رفت ^۱
. و در آنجا در حلقه درس مجدالدّين جيلى با شهاب الدّين يحيى بن حَبَش سهروردى (549ـ587) همدرس شد ^۲ . از احوال و آثار اين مجدالدّين جيلى كه در حوزه درسش دو متفكّر بزرگ قرن ششم، فخرالدّين رازى و شهاب الدّين سهرورى، با دو جهان بينى متفاوت پرورده شدند و يكى المباحث المشرقيّة را نوشت و ديگرى حكمة الاشراق را، متأسفانه اطلاعى نداريم ^۳ ؛ جز اينكه ابن ابى اصيبعه مى گويد او از «افاضل عظماء» زمان و داراى «تصانيف جليله» بود ^۴ . مرحوم استاد سعيد نفيسى او را همان مجدالدّين خليل ممدوح خاقانى شروانى (متوفّى 595) دانسته است كه او سه قطعه در مديح خاقانى سروده بود و خاقانى در پاسخش و در مدحش قصيده اى گفت به مطلع:
الصبوح اى دل كه جان خواهم فشانددست مستى بر جهان خواهم فشاند
كه از جمله ابيات آن است:

برجلال و مجد مجدالدّين خليلدرّ مدحت بيكران خواهم فشاند^۵
ولى شخصيّت اين مجدالدّين خليل نيز بر ما ناشناخته است و نمى توان به يقين گفت كه اين مجدالدّين خليل همان مجدالدّين جيلى است. استادان ديگر فخررازى را نمى شناسيم، صفدى از كسى به نام طبسى مؤلف الحائز فى علم الرّوحانى (كذا)نام مى برد ^۶ . و ابن ابى اصيبعه به نقل از محيى الدّين قاضى مرند مى گويد كه فخررازى در مرند بود ودر مدرسه اى كه پدر محيى الدّين مدرّسش بود اقامت داشت و در نزد او فقه مى آموخت ^۷ . مؤلّف متأخّرتر ابن الكربلائى (متوفّى 997) در روايتى نه چندان موثّق، و آميخته به افسانه، اشاره مى كند كه فخرالدّين چندى در تبريز در مدرسه اى در محله گَجيل تحصيل مى كرده است ^۸ . ابن حجر عسقلانى ^۹ و فيروزآبادى ^۱۰ شيخ سديدالدّين محمود بن على بن حسن حمصى (يا:حمضى) رازى متكلّم شيعى را از استادان فخرالدّين رازى شمرده اند. ولى با ملاحظه تعبير ناآشنايانه اى كه امام فخر در تفسيرش از اين سديدالدّين رازى كرده است ^۱۱ و نيز اختلافات شديد كلامى و جدايى فرق در آن عصر، احتمال تلمّذ فخرالدّين رازى در