بعلاوه مآخذ مذكوره در فوق در نقد الرجال ميرمصطفى تفرشى و امل الآمل شيخ حرّ عاملى و تنقيح المقال مرحوم حاج شيخ عبداللّه ممقانى نيز در هر يك شرح حال مختصرى از صاحب ترجمه مذكور است كه چون متضمن هيچ مطلب تازه نيست و تكرار عين مآخذ سابق الذكر است لهذا از نقل مندرجات آنها در اين جا به كلى صرف نظر كرديم.

تعيين عصر مؤلف و تاريخ تقريبى تأليف تفسير او

چنان كه از مطالعه فصول متقدمه به وضوح پيوست در هيچ يك از كتب رجال و تواريخ و غيره كه متعرّض ذكرى از مؤلف ما نحن فيه شيخ ابوالفتوح رازى شده اند به هيچ وجه تاريخى راجع به وقايع احوال وى از قبيل تاريخ ولادت يا تاريخ وفات و غيره مذكور نيست و از مطالعه خود تفسير وى نيز تا آنجا كه راقم سطور تتبع نموده تاريخى در خصوص شروع يا اتمام تأليف كتاب يا اشارت ديگرى راجع به شخصيات مؤلف ـ الّا ما شذّ و ندرـ به نظر نرسيد. ولى از روى پاره اى از قرائن و امارات خارجى كه ذيلاً اشاره بدانهاخواهد شد و نيز از ذكر اسامى بعضى از مشاهير اشخاص كه استطرادا نام ايشان در اثناء تفسير برده شده است روى هم رفته اين نتيجه گرفته مى شود كه مؤلف كتاب به نحو قطع و يقين از رجال اواخر قرن پنجم و اوايل الى اواسط قرن ششم هجرى بوده است به شرح ذيل:
اولاً؛ مؤلف تفسير به تصريح ابن شهر آشوب در مناقب، ج 1، ص 9 و صاحب روضات، ص 184 و صاحب مستدرك الوسائل، ج 3، ص 489 بلاواسطه از شيخ ابو على حسن بن محمد الحسن الطوسى پسر شيخ طوسى معروف روايت مى كند.
و وفات شيخ ابوعلى مزبور به تصريح ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان، ج

راقم سطور گويد: بر حسب ظاهر شايد براى ما تا اندازه اى غريب به نظر آيد كه مؤلّف كتاب جزاى نيكى و احسان آن مرد و شفاعت وى از مؤلف در نزد والى و به اصلاح آوردن كار او را بدين طريق داده كه علنا او را بر منبر فاجر خوانده و او را يكى از مصاديق حديث مذكور «انّ اللّه ليؤيّد هذا الدّين بالرّجل الفاجر» قرار داده ولى چون خصوصيات اين واقعه به دست ما نيست بدون شك بايد فرض نمود كه مؤلف را قطعا عذرى شرعى در اين گونه رفتار نسبت به بدان مرد همسايه بوده مثلاً شايد از نكوهيدن علنى او احتمال ترك افعال ناستوده وى مى داده و نحو ذلك از معاذير شرعيه. بارى مرحوم حاجى ميرزا حسين نورى پس از نقل حكايت مزبور گويد:
و شيخ ابوالفتوح از جماعتى روايت مى كند:
الف) از شيخ ابوالوفا عبدالجبار (ابن عبداللّه بن على المقرى) الرازى ^۱ .
ب) از عمّ پدرش شيخ علىّ بن محمد.
ج) از عمّ پدرش شيخ جليل مفيد حافظ ابومحمد عبدالرحمن ابى بكر احمد نيشابورى خزاعى ساكن در رى ^۲ .
د) از شيخ ابوعلى طوسى ^۳ .
ه) از قاضى فاضل حسن استرابادى. ^۴۵ .