36. ابوعبدالله حسين بن حسن حسينى اسود رازى

حسن و از فضلا و ممدوحين است.

37. ابوالعلاء عطاء بن يعقوب غزنوى رازى

ملقب به ناكوك (د 491 ق/ 1098 م)، اديب و شاعر ذواللسانين و دبير دوره دوم روزگار غزنويان. عنوان عميد كه بعضى از تذكره ها به او داده اند، حكايت از مقام ديوانى او دارد (عوفى، 1/122-123؛ اوحدى، 685). از تاريخ تولد و احوال زندگى او اطلاعى در دست نيست، جز آنكه وى درپى بركنارى از منصب دبيرى به دستور سلطان ابراهيم بن مسعود (حك 451 ـ 492ق) به زندان لاهور افتاد و 8 سال را در بند گذراند (عوفى، همانجا). اينكه هدايت وفات او را در 471 ق نوشته است (1/873)، ظاهرا تحريف رقم 491 است.
ابوالعلاء با شاعران دربار غزنوى از جمله مسعود سعد سلمان (د 515 ق) و ابوالفرج رونى آشنايى داشت (اوحدى، 686؛ هدايت، همانجا) و از اشارات
ستايش آميزى كه مسعود سعد در اشعار خود به او كرده واز ابياتى كه در رثاى او سروده (ص 367، 603)، بر مى آيد كه روابط ميان آن دو بسيار دوستانه بوده است.
ابوالعلاء به دو زبان فارسى و عربى شعر مى گفته و نمونه هايى از سروده هاى او در تذكره ها و كتب تراجم ديده مى شود (نك : باخرزى، 2/941-943؛ ياقوت، 11/177-181؛ عوفى، 1/122-125؛ هدايت، 873-876). عوفى (1/122) و ياقوت (11/171-172) از ديوانهاى فارسى و عربى او ياد كرده اند كه در شرق و غرب عالم اسلامى خواستاران بسيار داشته است. وى در ترسّل توانايى خاص داشته و در يكى از نامه هاى خود كه ياقوت (11/172-173) بخشى از آن را نقل كرده است، ممدوح و مخاطب را با الفاظ و اصطلاحات علم نحو مدح و ثنا گفته و قدرت و تبحّر خود را در اداى مطالب به صورت مصنوع و مزيّن ابراز داشته است.
دو اثر به ابوالعلاء منسوب است:
1. برزونامه، كه منظومه اى است حماسى در سرگذشت برزو پسر سهراب و در واقع مجموعه اى است از افسانه هاى مربوط به خاندان رستم كه فردوسى به آنها نپرداخته و ظاهرا ابوالعلاء اين منظومه را به عنوان ذيلى بر شاهنامه در نظر داشته است (ژول مول،I/64 ). برزونامه با بخشى از داستان سهراب، بدان سان كه در شاهنامه آمده است، آغاز مى شود و در برخى موارد ابياتى از شاهنامه را با اندك تفاوتى در بر دارد.
اين منظومه كلامى نسبتا پخته و استوار دارد و سبك آن نزديك به شيوه فردوسى است و تا حدودى از تأثير عناصر فرهنگ و زبان عربى بر كنار مانده است (صفا، حماسه سرايى، 303، 307-310). بر خلاف بيشتر آثار مشابه كه در سده 6 ق و پس از آن پديد آمده اند، در اين اثر اصل روايات و داستانها نزديك به صورت اوليه باقى مانده است. از اين كيفيات و نيز از ويژگيهاى سبكى اين اثر (نك : همان، 307-308) بر مى آيد كه زمان نظم آن نبايد بعد از سده 5 يا اوايل سده 6 ق باشد
(ژول مول،I/66) و با اينكه در هيچ يك از منابع نامى از سراينده برزونامه در ميان نيست، اما امروز با استناد به گفته آنكتيل دوپرون و بر اساس نسخه اى كه او در دست داشته است (نك : صفا، تاريخ ادبيات، 2/478)، آن رااز آثار ابوالعلاء شمرده اند. از برزونامه دو نسخه خطى در كتابخانه ملى پاريس هست كه يكى از آن دو داراى 60000 بيت بوده كه 3000 بيت از پايان نسخه افتاده است (بلوشه، III/15,16). نسخه هاى ديگرى از اين اثر در كتابخانه بادليان و نيز در كتابخانه مجلس موجود است (اته، I/456؛ شورا، 11/39). بخشهايى از اين منظومه جداگانه چاپ شده است. بخشى را كه درباره يكى از شكارهاى برزوست، كزه گارتن چاپ و ترجمه كرده است و سپس فولرس و دوساسى آن بخش را دوباره به چاپ رسانده اند (ژول مول، 1/67).قسمتى ديگراز برزونامه باعنوان «سوسن نامه» به كوشش ماكان به ضميمه شاهنامه طبع خود او آورده شده است.اين ضميمه بخشى ديگر از برزونامه را نيز كه در بعضى از نسخه هاى شاهنامه راه يافته بود، در بردارد (صفا، همانجا).
2. بيژن نامه، كه داستانى منظوم در احوال بيژن پسر گيو، پهلوان ايرانى است و بسيارى از ابيات آن از داستان بيژن و منيژه فردوسى برگرفته شده است (مثلاً نك : بيژن نامه، گ 4 الف، 15 الف، 26 ب، 49 ب؛ قس: فردوسى، 3/149، 160، 173، 174، 198). نسخه اى از اين اثر بدون نام سراينده در موزه بريتانيا موجود است (ريو، شم 199؛ مركزى، شم 1500). از اشاره اى كه شاعر در آخرين بيت آن به اثر
ديگرش، برزونامه مى كند، معلوم مى شود كه اين دو اثر از يك شاعر است (نيز نك : ريو، 132-133؛ صفا، حماسه سرايى، 316-317).
مآخذ
اوحدى بليانى، محمد بن معين الدين، عرفات العاشقين، نسخه خطى ملك، شم 5324.
باخرزى، على بن حسن، دمية القصر و عصرة اهل العصر، به كوشش محمد تونجى، بيروت، 1391 ق.
بيژن نامه، منسوب به ابوالعلاء عطاء بن يعقوب، نسخه خطى موزه بريتانيا، شم 2946 0r؛ شورا، خطى.
صفا، ذبيح الله، تاريخ ادبيات در ايران، تهران، 1363 ش.
ـــــــــــــــــــ ، حماسه سرايى در ايران، تهران، 1363 ش.
عوفى، محمد، تذكره لباب الالباب، با تعليقات محمد قزوينى، تهران، 1361 ش.
فردوسى، شاهنامه، به كوشش ژول مول، تهران، 1345 ش.
مسعود سعد سلمان، ديوان، به كوشش رشيد ياسمى، تهران، 1318ش.
هدايت، رضاقلى خان، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفّا، تهران، 1339ش.
ياقوت، ادبا.
نيز:
Blochet, catalogue des manuscrits persans, paris,1928; Ethe, H.,Catalogue of the persian Turkish Hindustani and pusht? Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1889; Jules ,Mohl, M.,introd. LeLivredes Rois, Paris, 1838; Rieu, Ch., Supplement To the Catalogue of the Persian Manuscripts, London, 189