بر اساس سبب و يا شأن نزول آنها، دقت در تناسب آيات و جملات و سياق كلام، تطبيق آيات بر حوادث و پديده ها و واقعياتِ آشكار و پنهان هستى و به عبارتى، شرح و بسط عبارتى مبهم، جَرْى و تطبيق و يا تعميم معانى واژه ها از يك مورد به موارد متعدد و نيز تعيين مصداقهاى قابل تطبيق بر الفاظ و سياق و سازگار با قرائن، آيات قرآن را شرح و تفسير كند. در اين روش، احتمالات معنايى و تفصيل و تحليل قضايا به صورت كامل، به منظور قابل فهم كردن آنها مورد توجّه است. نيز از كلمات و عبارتهاى داراى بار معنايى محسوس، به حقايق نامحسوس و معنوى پى برده مى شود و از كلمات و واژه ها به حقيقتى غير مرئى نَقْب زده مى شود. در اين روش، استفاده از نقل، تنها براى كمك به اجتهادات عقلى است.
تفسير عقلى، لزوما استدلال عقلانى در متن آيات نيست، بلكه اتخاذ مبنايى عقلانى و در نتيجه، تبيين آيات بر اساس آن مبنا نيز است. در صورتى كه عقل، مسلّمات و موازينى قطعى به دست آورده است، آموخته هاى خود را بر اساس آنها تجزيه و تحليل مى كند، ناسازگاريهاى يافته ها را با مسلّمات عقلى تفسير و يا توجيه مى نمايد. براى نمونه، آن دسته از آياتى كه معانى ظاهريشان با مبانى عقلى سازگار نيست و بلكه گاهى به ظاهر در تضاد است، به معنايى حمل مى شوند كه عقلانى و قابل فهم شوند. همچنين آياتى كه در آنها از رؤيت، عضو داشتن و جابه جايى خدا سخن گفته شده است، به دليل اينكه چنين امورى با ذات غير متناهى و مجرّد خداوند منافات دارد، كلمات و عبارتها به گونه اى تفسير مى گردد كه با آن مبنا سنخيت پيدا كند.
لازم به يادآورى است همه آنچه كه به عنوان تفسير عقلى نقل شده، اگر نتوان آن را به كارگيرى عقل در فهم آيات تلقى كرد، مى توان ادعا كرد كه در اين بخش نوعى تدبر و اجتهاد وجود دارد و يا آنچه كه مطرح گرديده، با تلاش عقلانى سازگاتر است؛ هرچند از علم موهوب، ناشى شده باشد. در روايات تفسيرى عبدالعظيم حسنى كه از

آنچه به اجمال درباره تفسير قرآن از سوى اهل بيت عليهم السلام حايز توجّه است، از اين قرار است:
1. تمام حقيقت قرآن نزد اهل بيت پيامبر عليهم السلام است. البته اين، بدان معنا نيست كه ديگران نمى توانند از قرآن هيچ درك و فهم درستى داشته باشند.
2. راه درست فهم آيات الهى، از طريق به كارگيرى اصول و قواعدى است كه در فهم يك متن بايد مد نظر داشت. البته كيفيت به كارگيرى آن اصول از سوى معصومين، يگانه راه اطمينان بخش براى فهم درست مى باشد. پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام در طول دوران نزول تا ساليانى بعد، آيات زيادى را تفسير كرده اند و ميراث تفسيرى آنان در اختيار است؛ هرچند در ميان سخنان نقل شده در منابع حديثى، سخنان ناصواب ديگران نيز وجود دارد. در اين ميراثِ تفسيرى، قواعد كلى و نمونه هاى تفسيرى فراوانى وجود دارد و همانها براى روشن شدن راه استفاده از آيات قرآن، كافى به نظر مى رسد.
در روايات عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، براى تفسير آيات، از روش استنباط و كاربرد عقل براى تبيين آيات، استفاده از معناشناسى واژه ها، بيان نمودهاى عينى و مصاديق آيات، استفاده شده است كه در پى مى آيد.

1. اجتهاد و تحليل

هرگونه تلاش عقلانى و به كارگيرى قوه فهم و درايت براى درك آيات قرآن و كشف مقاصد آيات و واژه هاى آن را تفسير عقلى و يا اجتهادى مى نامند. ^۱
در روش اجتهادى ، مفسر سعى مى كند تا با استفاده از قواعد ادبى و توجّه به كاربرد كلمات و عبارات حقيقى و يا مجازى، از آيات قرآن برداشت به عمل آورد. نيز