[ بنيان گنبد و بارگاه مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام ]

1.سيد محمد تقى مصطفوى رئيس اداره كل باستان شناسى در شهريور ۱۳۳۰ جزوه اى منتشر كردند به نام « آستانه حضرت عبدالعظيم » ( چاپ تابان ـ تهران ) كه حاوى اطلاعات مفيدى مربوط به صندوق مطهر آستانه حرم عبدالعظيم ، انواع درهاى خاتم و بعضى از كتيبه هاى آن است . وى در صفحه ۱۷ ـ ۱۹ اين رساله مى گويد : ـ با اختصاراتى از ما ـ از آثار نفيس آستانه حضرت عبدالعظيم دو جفت در عتيقه منبت بسيار عالى است كه اكنون در غرفه فوقانى خزانه آستانه بر ديوار نصب مى باشد و نگارنده تصور قريب به يقين دارد كه اين دو جفت در از آثار صنعتى سرزمين گيلان است كه به آستانه مزبور اهداء نموده اند . طول و عرض اين دو جفت در هر كدام ۷۷/۱×۹۴/۰ متر مى باشد و بر روى آنها كتيبه هاى درشت يا ريز عموماً به خط ثلث برجسته مرقوم رفته است كه ذيلاً به نقل آنها مبادرت مى شود : بر روى يك جفت آنها اين كتيبه ها حك گرديده است : گر نه باب الجنة است اين در چراگشت تاريخش « در جنت سرا » *** ز در درآ و شبستان ما منوّر كندماغ مجلس روحانيان معطر كن سال تاريخ كه از مصراع دوم بيت اول بدست مى آيد سال ۹۱۸ تا ۹۶۸ مى شود بدين قرار كه اگر در كلمه « جنت » حرف « ن » يك بار بحساب آيد ۹۱۸ و اگر دو مرتبه محسوب گردد ۹۶۸ حاصل مى شود ، و نگارنده تصور قريب به يقين دارد كه هر دو جفت درهاى مزبور در سال ۹۱۸ يعنى هنگام شهريارى شاه اسماعيل اول ساخته شده است . بر روى يك جفت در ديگر اين اشعار كه به ترتيب از بالا به پائين ( حرف « ى » طبق رسم الخط قديم محذوف است ) مرقوم رفته است خوانده مى شود . بر در دولت سراى تو به زر بنوشته اينهذه جنات عدن فادخوها خالدين هيچ نگشايد ز درهاى دگر در زان تستربنا افتح بيننا اذ انت خير الفاتحين اين دو بيت به خط ثلث ريز در وسط در مرقوم گرديده است : دوش مى رفتم به مژگان خاك اين درگاه راگر گناهى كرده باشم پاك سازم راه را *** بر درت جا كنند اهل نجاترفع اللّه قدرهم درجات مرحوم آقا سيد ابراهيم كه از خدام قديم آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بود در جواب استفسار نگارنده در چند سال پيش اظهار مى كرد : اين درها در حول و حوش رواق فعلى قرار داشته است و ضمن مرمتها و اصلاحات ابنيه آستانه آنها را برداشته در خزانه گذارده اند . نگارنده از روى قرائن موجود تصور مى كند قبل از احداث صحن بزرگ و ايوان شمالى و گلدسته هاى بلند آن و رواق كه در حال حاضر مدخل اصلى آستانه حضرت عبدالعظيم است مدخل اصلى حرم مطهر از طرف مشرق بوده ، مسجد زنانه فعلى دهليز يا رواق سابق حرم مى باشد ، و يك در هم از جنوب حرم را به امامزاده حمزه مربوط مى ساخته است ، و اكنون هم قديمى ترين و كهنه ترين درهاى نقاشى و خاتم اطراف حرم همان درهاى جنوبى است . به جاى رواق و ايوان شمالى ظاهراً مسجدى وجود داشته كه قسمت عقب آستانه محسوب مى گشته است . كتيبه هاى دو جفت در فوق كه نام « جنت سرا » را مى برد از يك طرف وجود مسجدى به نام جنت سرا در شمال آستانه اردبيل اين احتمال را ايجاد مى نمايد كه در قسمت شمالى حرم مطهر حضرت عبدالعظيم نيز مسجدى به نام مسجد جنت سرا وجود داشته در عهد قاجاريه كه راه شمالى و بازار و صحن جديد و ايوان و گلدسته و رواق ترتيب داده شده است . مدخل شرقى حرم مسدود و دهليز آنجا به مسجد زنانه تبديل گرديده ، به جاى مسجد شمال حرم مستحدثات فوق را ايجاد نموده اند و در عوض مسجد قديم شمال حرم ، مسجد با شكوه فعلى در شمال صحن حضرت عبدالعظيم بنا گرديده است . اين احتمال با اطلاع از اينكه كفش كن شرقى ايوان بزرگ فعلى به جاى قسمتى از بناى كتابخانه معتبر و مفصل قديم آستانه حضرت عبدالعظيم احداث گرديده است بيشتر تأييد مى شود ؛ زيرا وجود كتابخانه در مجاورت مدخل آستانه در زمان سابق چندان امر مناسبى نبوده و طبعاً كتابخانه را در زاويه و محلهاى نسبتاً كنارتر آستانه قرار مى داده اند . سپس فهرستى اجمالى از قسمتهاى مختلف ابنيه با ذكر بانى و سال آن بيان داشته كه از نظر خوانندگان محترم مى گذرد ( ص ۲۴ ـ ۲۵ ) : نام هر قسمت بنابانىسال تاريخ گنبد طلا و دو گلدسته بلند جلو آن ناصرالدين شاه قاجار۱۲۷۰ هجرى آئينه كارى حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام ناصرالدين شاه قاجار۱۲۷۳ هجرى گنبد امامزاده حمزه عليه السلام به دستور ناصرالدين شاه توسط فرخ خان۱۲۷۲ هجرى آئينه كارى حرم و ايوان امامزاده حمزه عليه السلام دوست محمد خان معير الممالك فرزند دوستعليخان۱۲۹۱ هجرى ضريح نقره امامزاده حمزه عليه السلام ميرزا داود خان وزير لشگر۱۲۷۳ هجرى تعمير ضريح امامزاده حمزه عليه السلام به امر ناصرالدين شاه توسط يحيى خان معتمد الملك۱۲۸۳ هجرى بناى امامزاده طاهر عليه السلام در زمان ناصرالدين شاه۱۳۰۴ هجرى و مظفرالدين شاه به فرمايش ظل السلطان به سعى رضا قليخان سراج الملك۱۳۲۰ هجرى درهاى خاتم متعدد نيز در بيوتات آستانه حضرت عبدالعظيم وجود دارد ـ كه از همه مهمتر و نفيس تر آنها دو جفت در خاتم بدون نام سازنده و سال تاريخ مى باشد ـ مهمتر از همه است فعلاً در شمال حرم امامزاده حمزه عليه السلام قرار دارد ، و ديگرى در ضلع شرقى رواق شمالى حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام يعنى همان درى كه رواق را به خزانه مربوط مى سازد . فهرست ساير درهاى خاتم اجمالاً بدين قرار است : محل نصببانىسال تاريخ در جنوبى حرم حضرت عبدالعظيم ملك زاده حسندر جنت ز ملك زاده حسن بازگشود ( يعنى ۱۲۲۹ هجرى ) در خاتم شمالى حرم كه از رواق به حرم مى رود حاج ميرزا آقاسى۱۲۶۰ هجرى در خاتم ايوان به رواق در وسط دو نور چشم محمدعلى شيرازى۱۲۶۸ هجرى در خاتم شرقى حرم ميرزا فتحعلى خان مستوفى۱۲۶۹ هجرى در خاتم غربى حرم ميرزا آقا خان نورى۱۲۷۱ هجرى در خاتم ايوان به رواق ( سمت چپ ) مؤتمن السلطان ميرزا عبداللّه خان۱۲۷۲ هجرى در خاتم ايوان به رواق ( سمت راست ) ميرزا عبداللّه خان نورى۱۲۸۳ هجرى درهاى شرقى و غربى حرم امامزاده حمزه ۱۲۷۲ هجرى صحن بزرگ قسمت اعظم و هيئت كلى آن مربوط به اتابك در زمان ناصر الدين شاه است ولى آثار مختصرى هم از عهد سلطنت محمد شاه در آن مشهود و قسمتهائى هم متعلق به زمان سلطنت مظفرالدين شاه قاجار مى باشد .