است حجرات را مانند صحن بالاى سر تفويض به اموات كنند كه بودن مردگان و دفن موتى در امكنه ايشان انفع است ، و خداوند سبحان علماء را احياء و جهّال را موتى خوانده است . پس بناء اين حجرات براى زندگان است نه مردگان ، و معنى مدرسه براى تحصيل علم است نه تكميل جهل .

در مدرسه ساختن نظام الملك و حكايت مليحه اى است

و در تواريخ ديده ام : وزير عادل نظام الملك در هرات و اصفهان و بصره و بغداد بقاع و قباب كثيره بنا كرد از آن جمله مدرسه نظاميه از بناهاى متين وى در دار السلام بغداد معروف است ، و هر ذى فنى از فنون و علوم معروفه مشهوره در آن مدرسه حاضر شدند ، و به تلمّذ و تعليم اشتغال بهم رسانيدند ، و كتابخانه اى محتوى بر كتابهاى زياد در آن قرار داد ، و خازن آن را شيخ زكريا خطيب تبريزى مقرر فرمود ، لكن شيخ مذكور در مدرسه نظاميه هر شب به شرب خمر مشغول بود ، هر قدر از حالت شيخ براى نظام الملك نقل نمودند به واسطه وثوقى كه داشت اعتنائى ننمود تا آنكه شبى از دريچه حجره به طريق پنهان از حالت شرب وى مطّلع شد ، پس علاوه بر مستمرى وى وجهى گزاف براى شيخ فرستاد كه : من نمى دانستم مخارج شما زياد است ، و الاّ زمانى كه وقف املاك و تعيين مؤونه طلاب را مى نمودم حقّ شما را علاوه مى كردم ! شيخ ملتفت شد كه خواجه نظام الملك از عمل قبيح وى مطلع شده ، پس توبه كرد و اظهار ندامت نمود .
و داعى را در ذكر اين حكايت استدعاء از حضرت توليت است كه براى طلاب و سكنه مدرسه از كتب نحو و صرف و لغت و رجال و اصول و فقه كتابخانه اى قرار دهند كه طلاب فقراء ديگر محتاج به طهران و كتب عاريه نباشند چنانكه طلبه محتاج به مكان هستند . البته بعد از وضع مؤونه كه از ضروريات سته است احتياج به كتب بسيار دارند ، و آن مزيد تشويق و استغناء ايشان است .

بى غرض امينى را بگمارند تا در حضور وى امتحان و اختبار از صغار و كبارشان كند و هر آنكه لغوگوى و بى استعداد است از مدرسه براند ، و بر مستعدين ايشان رأفت و عطوفت كند و مؤونه ايشان را يوماً فيوماً برساند ، و آنها را عيال خود بداند ، و به قدر مقدور ساعى شود تا بر مؤونه ايشان افزوده شود ؛ از آنكه هر قدر بمانند و درس بخوانند مراتب علم و كمالشان ترقّى مى كند و بر حسب ترقّيات باطنه توجه طلاب به ايشان زيادتر مى شود ، پس مخارج ايشان زياده از سابق است .
و وضعى هم نكنند به واسطه كثرت مخارج مقروض شوند و از عهده اداء آن برنيايند ، و زحمت چندين ساله به هدر دهند كه رفع پريشانى از دين جز اداء آن چاره ندارد ، و دولت چون در مقام تربيت است كه ابناء زمان انسان شوند و متأدّب به آداب گردند و از علوم و فنون و حِرَف و لغات شتّى آگاه باشند از اين جهت آحاد ايشان مستمرّى و مدد معاش مقرّر داشته اند ، وو هر وقت كه ممتحن شده اند بر انعامات ايشان افزون مى نمايند .
و اين وظايفى هم كه به طلاب و خدّام داده مى شود اگر چه از موقوفات املاك اين آستان است وليكن به توسط دولت جاويد مدت داده مى شود و هر آنچه مى گذرد از شهور و اعوام بر منافع آن افزوده مى گردد تماماً صرف اين آستان و طالبان خير و اهل خدمت و علم خواهد شد .
و سابقاً اشاره شد كه در شهر رى قديم مدارس كثير بوده است كه در هر مدرسه اى علماء و حكماء بوده اند ، و در يكى از مدارس چهار صد نفر ساكن بودند ، و آن وقت آثار مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام به اين قسم نبود و اين گونه روضات و موقوفات و خدام و زوار و مجاورين مخصوصاً نداشته است ، و عقايد اهل آن زمان مثل اهل اين زمان متقن و مشيَّد نيز نبوده ، پس هر آنكه بر اين زمره و سلسله اهل علم كه مجاورين وارسته و دل بسته به حضرت عبدالعظيم اند رعايت كرد و اعانت نمود دو ثواب براى او است .
و اگر طلاب هم اوقات خودشان را تضييع ننمايند و غرضى در توقف مدرسه جز اخذ مؤونه مقرره نداشته باشند و مانند بعضى از مجاورين به زيارت مشرف نشوند . بهتر آن