مقدمه

كتابشناسى و مأخذشناسى كليد اصلى و راهگشاى مهم در ورود به تحقيقِ موضوعات علمى در رشته هاى گوناگون به شمار مى رود. بدون شك با تكيه بر نتايج تحقيقات انجام شده در هر رشته و احاطه بر نظرات محقّقان گذشته، مى توان كار تحقيق را بر پايه هاى متقن استوار ساخت و يافته ها و نظرات جديد ارائه كرد.
در عصر حاضر ، كه بحق عصر انفجار اطلاعات ناميده شده، بازيافت اطلاعات از منابع مربوط به موضوعات خاص، از بين انبوه كتابها و نشريات و برنامه هاى رايانه اى و سايتهاى اينترنتى، كه روزبه روز نيز در حال افزايش است، كارى طاقت فرسا و وقت سوز است. در اينجا است كه اهميت كتابشناسيها و مأخذشناسيهاى فنّى در موضوعات خاص رخ مى نماياند و كسى كه در موضوعى خاص زحمت فراهم آوردن اطلاعات كتابشناسى و مأخذشناسى را از بين حجم عظيم آثار مكتوب تحمّل نمايد، كار تحقيق و پژوهش را بر ديگران هموار ساخته و هر پژوهشگرى كه در آن موضوع ره مى پيمايد، نيازمند استفاده از مأخذشناسى فراهم شده در آن موضوع خواهد بود و در واقع كار جست وجو و تفحّص در منابع، كه يكى از اركان اساسى تحقيق است، براى محقّق انجام شده و قادر به ادامه كار با در دست داشتن اطلاعات موردنياز است.
دانسته است كه در باره شهر رى و حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، از دير باز تاكنون،
تحقيقات بسيارى انجام گرفته است. خود حضرت عبدالعظيم عليه السلام دو تأليف حديثى داشته كه متأسفانه به ما نرسيده و شيخ صدوق كتابى در باره اخبار و احاديث آن حضرت نگاشته كه آن نيز به ما نرسيده است، گرچه مرحوم صدوق در آثار مختلف خود رواياتى از ايشان نقل نموده كه بحمداللّه در دسترس است. شايد اوّلين رساله در شرح حال آن حضرت، نگاشته صاحب بن عباد باشد كه بحمداللّه تاكنون بارها به چاپ رسيده است و پس از او در كتابهاى رجالى و تراجم و كتابهاى حديثى بسيار، نام و ياد آن حضرت به چشم مى خورد و در سده هاى اخير كتابهاى مفصّلى همچون جنّة النعيم و مسند حضرت عبدالعظيم به شرح زندگى ايشان اختصاص يافته است.
درباره شهر رى نيز در سده هاى پيشين ابو سعد منصور بن حسن آبى (در گذشته پس از 432ق) و منتجب الدين ابن بابويه رازى (قرن 6 ق) تاريخ رى نگاشته اند كه متأسفانه هيچ يك از آنها باقى نمانده است و تنها نقلهاى كوتاهى از آنها در برخى مصادر به جا مانده است. جامع ترين اثر درباره رى كتاب رى باستان از مرحوم دكتر حسين كريمان است كه شامل تحقيقات مفصّل و ارزنده اى در اين باره است. البته دكتر كريمان بر كتاب مذكور، مقالات و كتب متعدّد ديگرى نيز در اين باب از خود به يادگار نهاده است.
پيش از تحقيق حاضر، يك كتابشناسى مربوط به حضرت عبدالعظيم و يك كتابشناسى راجع به رى صورت گرفته و از آنها در اين تحقيق استفاده شده است:
1 . مقاله «آشنايى با حضرت عبدالعظيم عليه السلام و مصادر شرح حال او»، آية اللّه رضا استادى، منتشر شده در مجله نور علم.
در اين مقاله 72 كتاب مشتمل و 16 كتاب مستقل در باره زندگانى و شخصيت حضرت عبدالعظيم عليه السلام معرّفى شده است.
2 ـ كتابشناسى موضوعى رى، دكتر اصغر قائدان و مهناز ميريان. در اين كتاب 183 صفحه اى، مجموعا 302 مأخذ در باره رى معرّفى شده است.
در برگزارى كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام نيز از ابتداى كار، طرح مأخذشناسى حضرت عبدالعظيم عليه السلام و شهر رى توسط دوست دانشمند حجة الاسلام مهريزى پيشنهاد شد و بحمداللّه پس از ماهها جست وجو در كتابخانه ها و منابع مكتوب و برنامه هاى رايانه اى، صدها فيش در اين باره گرد آمد كه محصول كار در قالب كتاب و برنامه رايانه اى به جامعه فرهنگى عرضه مى شود.
در اينجا لازم است از دوست دانشور حجة الاسلام سرخه اى، كه زحمت نگارش برنامه رايانه اى را به عهده گرفتند و در مراحل مختلف كار حامى ما بودند، تشكّر نماييم.
عمليات تحقيق در دو محور اصلى: 1 . حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، 2 . شهر رى بوده و گستره جست وجو درباره موضوع اوّل شامل منابع مستقل، مشتمل، مقالات، اسناد و گزارشهايى است كه به جنبه هاى مختلف زندگى آن حضرت اعم از شرح حال، شرح خاندان و اجداد پرداخته باشد و حتّى درباره آستانه آن حضرت و اتّفاقات تاريخى رخ داده در آن مطلبى داشته باشد و در نهايت هر چه كه ارتباطى با حضرت عبدالعظيم داشته، حتى فيلم مسافر رى و نقدها و تحليلهاى مربوط به آن، در اين مأخذشناسى مطرح شده است.
در مورد رى نيز جنبه هاى مختلف تاريخى، فرهنگى، مذهبى و اجتماعى مدّنظر قرار گرفته و به آنچه كه در منابع گوناگون راجع به رى آمده توجه شده است، اعم از بناهاى تاريخى، امامزاده ها (غير از حضرت عبدالعظيم)، مساجد، دانشگاهها، حوزه هاى علميه، بيمارستانها، اتفاقات تاريخى، حكمرانان و دولتهاى حاكم بر رى، اسناد و وقفنامه ها، سفرنامه ها، نقشه ها و... .
دامنه اين مأخذشناسى ـ در حدّ امكان ـ تمامى كتابها اعم از نسخه هاى خطى، چاپهاى سنگى و سربى و چاپهاى جديد و مجلاّت و نشريات و مقالات، پايان نامه ها، گزارشها، نقشه ها، دائرة المعارف ها، سفرنامه ها، يادنامه ها، اسناد و فرامين و
وقفنامه ها، كتابشناسيها، كتابهاى حديثى و رجالى، تاريخى، جغرافيايى، انساب و تراجم، تذكره ها و فهارس نسخه هاى خطى به زبانهاى گوناگون فارسى، عربى، اردو، انگليسى وفرانسه را، كه درباره حضرت عبدالعظيم عليه السلام و شهر رى مطلبى داشته اند، دربر مى گيرد.
گرچه قصد ما در اين تحقيق، آوردن اخبار روزنامه اى مربوط به شهر رى نبوده، ولى نظر به اينكه برخى از روزنامه ها گزارشهاى تفصيلى مربوط به رى آمده، اين گونه گزارشهاى خصوصا از هفته نامه رى گزينش شده و در مأخذشناسى گنجانده شده است.
در تنظيم فيشها براى كتابهاى مستقل و مشتملى كه درباره دو موضوع پيش گفته مطلبى داشته اند، فيش خاصّى با كدهاى اطلاعاتى ذيل درنظر گرفته شد: 1 . نام كتاب، 2 . زبان، 3 . موضوع، 4 . نام مؤلف، 5 . نام مترجم، مصحح و كمك پديدآورندگان، 6 . نوبت چاپ، 7 . كل نشر، 8 . تاريخ نشر، 9 . تعداد جلد و صفحه و قطع كتاب (البته در كتابهاى مشتمل فقط صفحات محلِّ موردبحث نشان داده مى شود)، 10 . تذكّر اشتمال كتاب بر تصوير، جدول، سند، طرح، كتابنامه، نقشه، نمايه و نمودار، 11 . نسخه هاى خطى، درباره كتابهايى كه داراى نسخه خطى است، 12 . توضيحات كتابشناسى كه غالبا در كتابهاى مستقل مطرح شده است.
در فيش مقالات، علاوه بر توصيف مقاله به خصوصيات نشريه اى كه مقاله در آن به چاپ رسيده، اشاره شده است. در اين بخش با جست وجو در مجلاّت، فهرستها و نمايه هاى مقالات، عناوين مربوط به دو موضوع موردتحقيق استخراج و با ذكر مشخصات كامل اعم از نام مقاله، نام مؤلف و كمك پديدآورنده، عنوان نشريه، شماره نشريه، تاريخ انتشار، شماره صفحه، ويژگيهاى نشريه، فيشها تنظيم شده اند.
غالب كتابها و مقالاتى كه در اين مأخذشناسى معرّفى شده، از نزديك ملاحظه شده و اطلاعات لازم از آنها اخذ شده است. در موارد اندكى كه اين كار على رغم تلاش و
كوشش ميسّر نشد، به نقل از مصادر اكتفا كرديم.
در تحقيق حاضر حدود 900 عنوان كتاب، مقاله، سند و... معرّفى شده و نتيجه كار به صورت كتاب در ضمن آثار كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام به چاپ مى رسد و همچنين به صورت برنامه رايانه اى عرضه مى گردد.
ورود اطلاعات به رايانه با نظارت نويسندگان اثر بوده و با استفاده از ليستهاى متعدّد امكان جست وجو در آن تعبيه شده است. ليستها شامل موارد ذيل است: 1 . ليست عناوين كتب و مقالات و...، 2 . ليست پديدآورندگان همراه با آثارشان، 3 . ليست كمك پديد آوردگان همراه با نوع كارشان اعم از ترجمه، تصحيح، تحشيه و...، 4 . ليست ناشران، 5 . ليست نشرياتى كه مقالاتى از آنها در اين مأخذشناسى معرّفى شده است. همچنين امكان جست وجوى كلمه اى و تركيبى بين موارد مختلف فراهم شده است.
كتاب مأخذشناسى داراى مقدمه و دوازده فصل است و در خاتمه، سه فهرست الفبايى جداگانه براى 1 . عناوين كتب و مقالات و...، 2 . مؤلفين همراه با آثارشان، 3 . كمك مؤلفان همراه با نوع كارشان ارائه شده است؛ در اين فهرستها، به شماره مسلسلِ عناوين ارجاع شده است.