إنَّ للّهِِ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ عِلمَينِ : عِلما أظهَرَ عَلَيهِ مَلائِكَتَهُ وأنبِياءَهُ ورُسُلَهُ ... وعِلما استَأثَرَ بِهِ .^۱ براى خداى خجسته و والا دو علم است : يكى علمى كه فرشتگان ، پيامبران و فرستادگانش را بر آن آگاه گردانيده ... و ديگرى علمى كه ويژه خود قرار داده است .
و در روايتى ديگر از ايشان آمده است:
إنَّ اسمَ اللّهِ الأَعظَمَ عَلى ثَلاثَةِ وسَبعينَ حَرفا، وإنَّما كانَ عِندَ آصِفَ مِنها حَرفٌ واحدٌ ... ونَحنُ عِندَنا مِنَ الاِسمِ الأَعظَمِ اثنانِ وسَبعونَ، وحرفٌ واحِدٌ عِندَ اللّهِ تَعالَى استَأثَرَ بِهِ فى عِلمِ الغَيبِ عِندَهُ .^۲همانا اسم اعظم خداوند ، داراى هفتاد و سه حرف است و از اين تعداد ، تنها يك حرف آن در اختيار آصف [بن برخيا] بود ... و نزد ما از اسم اعظم ، هفتاد و دو حرف است . و يك حرف ، نزد خداى متعال است كه در انحصار خود او و در علم غيبش است.
نيز مواردى از ويژه سازى خويش و يا وابستگان از اموال شخصى ـ كه شرح آن در آداب ايثار گذشت ^۳ ـ استئثار ممدوح شناخته مى شود ، و به طور كلّى هر جا ويژه ساختن خود يا نزديكان بر اساس حكمت و منطبق با موازين عقل باشد ، استئثار ، ممدوح است.

ب . استئثار نكوهيده

استئثار نكوهيده ، عبارت است از ويژه ساختن خود و يا نزديكان بر خلاف منطق عقل و فطرت . اين نوع از استئثار نيز بر دو قسم است:

«سَتَلقَونَ بَعدى أثَرَةً» ^۱ ـ كه منسوب به پيامبر خداست ـ مى گويد:
الأثَرَةُ ـ بِفَتحِ الهَمزَةِ وَ الثّاءِ ـ الاِسمُ مِن «آثَرَ يُؤثِرُ إيثارا» ، إذا أعطى . أرادَ أنّه يُستَأثَرُ عَلَيكُم فَيُفَضِّلُ غَيرُكُم في نَصيبِهِ مِنَ الفَيءِ. وَ الاِستِئثارُ ، الاِنفِرادُ بِالشَّيءِ . ^۲
اَثَرة (به فتح همزه و ثا) اسم است از «آثر يؤثر إيثارا» يعنى عطا كرد . مراد [از حديث ،] اين است كه بر شما استئثار مى شود و ديگرى بيشتر از شما از بيت المال سهم داده مى شود . استئثار ، يعنى : چيزى را به انحصار در آوردن ، چيزى را ويژه خود گردانيدن .

«استئثار» در حديث

واژه «استئثار» در احاديث اسلامى ، كاربرد جديدى ندارد ؛ بلكه در همان معناى لغوى استعمال شده است.
در اين جا اشاره اى داريم به خلاصه و جمع بندى آنچه از پيشوايان اسلام درباره اين موضوع اخلاقى ، سياسى و اجتماعى روايت شده است و تفصيل آن در فصل هاى آينده خواهد آمد .

يك . انواع استئثار بر اساس روايات

استئثار ، از منظر روايات اسلامى ، به دو بخش تقسيم مى شود : استئثار ستوده و استئثار نكوهيده .

الف . استئثار ستوده

استئثار ستوده ، عبارت است از ويژه سازى خويش به حق ، مانند اين كه خداوند متعال ، بخشى از علوم را به خود ويژه ساخته است ، چنان كه از امام صادق عليه السلام روايت شده است: