نكته قابل توجّه در معناى لغوى «أَجَل» ، اين است كه : كدام يك از دو معنايى كه براى آن ذكر شد ، اصل است تا كاربرد آن در معناى ديگر ، نياز به قرينه داشته باشد؟
در پاسخ اين پرسش ، دو نظر متضاد وجود دارد ؛ ^۱ ليكن با جستجو در موارد استعمال آن ، مى توان گفت همان طور كه در كتب لغت آمده ، هيچ يك از اين دو معنا اصل نيستند و استعمال در هر يك ، نيازمند قرينه است.

«اَجَل» در قرآن و حديث

در اين بخش ، ما در صدد استقصاى كاربردهاى واژه «اَجَل» در قرآن و حديث نيستيم . مسلّم است كه اين كلمه در نصوص اسلامى در معناى لغوى آن استعمال شده است ؛ ليكن در قرآن غالبا در «سررسيد وقت» به كار رفته و در احاديث اسلامى ، استعمال آن در «حيات» ^۲ و «مرگ» ^۳ به عنوان سررسيد عمر نيز شايع است.
آنچه متون اين بخش در صدد آن است ، تبيين اَجَل به معناى «مدّت دار بودنِ آفرينش» از منظر قرآن و حديث است . نكات مهمى كه در اين دو منبع اساسى و مهمّ معرفت شناسى در اين باره وجود دارد ، عبارت اند از :

يك . اَجَل در نظام آفرينش

از منظر قرآن و حديث ، در نظام آفرينش ، همه چيزها داراى اَجل و مدّت

امّا ابو هلال در الفروق اللغويّة ، ميان «اَجَل» و «مدّت» ، فرق گذارده ، در بيان تفاوت ميان آن دو مى گويد:
الفَرقُ بَينَ المُدَّةِ وَ الأَجَلِ: أنَّ الأَجَلَ الوَقتُ المَضروبُ لاِنقِضاءِ الشَّيءِ و لا يَكونُ أجَلاً بِجَعلِ جاعِلٍ ... و يَجوزُ أن تَكونَ المُدَّةُ بَينَ الشَّيئَينِ بِجَعلِ جاعِلٍ و بِغَيرِ جَعلِ جاعِلٍ . و كُلُّ أجَلٍ مُدَّةٌ و لَيسَ كُلَّ مُدَّةٍ أجَلاً . ^۱
تفاوت ميان مدّت و اَجَل در اين است كه : اجل ، عبارت است از زمان تعيين شده براى سپرى شدن مدّت يك چيز . اجل ، با قرار قراردادكننده نيست (قراردادى و وضعى نيست) ... ؛ ولى رواست كه مدّت ميان دو چيز ، با اعتبار اعتباركننده يا به غير اعتبار اعتباركننده باشد . هر اجلى ، مدّت است ؛ ولى هر مدّتى اجل نيست.
و راغب با توجّه به استعمالات قرآنى آورده است:
الأَجَلُ المُدَّةُ المَضروبَةُ لِلشَّيءِ . قالَ تَعالى: « لِتَبْلُغُواْ أَجَلاً مُّسَمًّى »^۲ ، «أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ»^۳ . ويُقالُ: دَينُهُ مُؤَجَّلٌ و قَد أَجَّلتُهُ : جَعَلتُ لَهُ أجَلاً . و يُقالُ: لِلمُدَّةِ المَضروبَةِ لِحَياةِ الإِنسانِ أجَلٌ ، فَيُقالُ: دَنا أجَلُهُ عِبارَةٌ عَن دُنُوِّ المَوتِ و أصلُهُ استيفاءُ الأَجلِ أى: مُدَّة الحَياةِ... . ^۴
اَجَل، عبارت است از مدّت تعيين شده براى يك چيز . خداى متعال مى فرمايد: «تا برسيد به مدّتى تعيين شده» ، «هر يك از دو مدّت تعيين شده را كه سپرى كردم» . گفته مى شود : وام او ، مدّت دار است و«قد أَجَّلْتُه» يعنى برايش مدّتى تعيين كردم . به مدّت تعيين شده براى زندگى انسان نيز اجل گويند . گفته مى شود : اجلش نزديك شد ، يعنى مرگش نزديك شد .