هر چيزى بايد به كتاب [خدا] و سنّت ارجاع داده شود ، و هر حديثى كه موافق كتاب خدا نباشد ، آن ، سخن باطلى است درست نما .
نكته قابل توجّه در اين جا اين است كه : مخالفت حديثى با قرآن ، دليل قطعى بر مجعول بودن آن است ؛ امّا آيا موافقت حديثى با قرآن را مى توان دليل قطعى بر صدور آن دانست؟
از نظر منطقى ، پاسخ اين سؤال ، منفى است ؛ زيرا اجمالاً قطع داريم كه هر سخنى كه با قرآن هماهنگ است ، حديث نيست . بنا بر اين ، ممكن است مقصود از جمله «ما جاءَكُم عَنّى يُوافِقُ كِتابَ اللّهِ فَأَنَا قُلتُهُ» ، اين باشد كه هر حديثى كه مضمونش در چارچوب اصول و مبانى قرآن است ، قابل قبول است و نسبت دادن آن به پيامبر اسلام از باب تطبيق كلّى بر مصاديق آن ، مانعى ندارد . همچنين ، موافقت با قرآن ، قرينه اى بر صحّت انتساب است.

دو. موافقت يا مخالفت با عقل

دومين ميزان مهم نقد و ارزشيابى حديث ، موافقت يا مخالفت مضمون آن با احكام قطعى عقل و فطرت است.
اسلام ، دينِ فطرت ، منطق و عقل است . از ديدگاه اين آيين آسمانى ، عقل ، حجّت درونى خداوند متعال براى بشر است . ^۱ بنا بر اين ، سخنى را كه بر خلاف حكم روشن و قطعى عقل باشد ، نمى توان به پيشوايان بزرگ اسلام ، نسبت داد .
البته بايد توجّه داشت كه اين سخن ، بدان معنا نيست كه هر چه عقل از درك حقيقت آن ناتوان مانَد ، از اسلام نيست (چرا كه عقل با آن كه وجود حقايق غيبى را اثبات مى كند ، از درك كُنه آن عاجز است) ؛ بلكه بدان معناست

كه از نظر سندْ ضعيف است ، صادر شده است .
همچنين ، ممكن است نتيجه ارزشيابى ، قطعيت صدور و يا اطمينان و يا ظن به صدور و يا عكس آن باشد.

راه هاى ارزشيابى و نقد متن حديث

تفصيل سخن در اين باره ، به خواست خداى متعال ، در عنوان «الحديث» خواهد آمد ؛ امّا از آن جا كه در دانش نامه ميزان الحكمه ، به استثناى موارد خاصّى كه به ارزشيابى سند مى پردازيم ، معيار انتخاب احاديث ، ارزشيابى متن آنها بوده است ، لازم است در اين جا اشاره كوتاهى به مهم ترين معيارهاى نقد و ارزشيابى متن حديث ، داشته باشيم:

يك. موافقت يا مخالفت با قرآن

يكى از مهم ترين معيارهاى قبول و يا ردّ حديث ، موافقت و يا مخالفت آن با قرآن است . بديهى است كه پيامبر اسلام و اهل بيت آن بزرگوار ، چيزى بر خلاف قرآن نمى گويند. در اين باره ، از ايشان روايت شده است كه فرمود:
ما جاءَكُم عَنّى يُوافِقُ كِتابَ اللّهِ فَأَنَا قُلتُهُ، وما جاءَكُم يُخالِفُ كِتابَ اللّهِفَلَم أقُلهُ .^۱آنچه از جانب من براى شما نقل شد و موافق كتاب خدا بود ، من آن را گفته ام ، و آنچه براى شما نقل شد و مخالف با كتاب خدا بود ، من آن را نگفته ام.
امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايد:
كُلُّ شَى ءٍ مَردودٌ إلَى الكِتابِ وَالسُّنَّةِ، وكُلُّ حَديثٍ لا يُوافِقُ كِتابَ اللّه فَهُوَ زُخرُفٌ .^۲