درباره يك موضوع و جمع بندى عموم و خصوص ، و مطلق و مقيّد ، و ملاحظه موارد تعارض و امثال آن ، نمى تواند نظريه اى را به دين و شارع آن ، منتسب نمايد.
بلكه افزون بر احاطه بر احاديثى كه درباره يك موضوع وارد شده ، نفس موضوع شناسى نيز براى وصول به مقصد شارع و نظريه دينى ، ضرورى است ، چنان كه امام خمينى قدس سره مى فرمايد:
زمان و مكان ، دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند. مسئله اى كه در قديم داراى حكمى بوده است ، به ظاهر ، همان مسئله ، در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ، ممكن است حكم جديدى پيدا كند ، بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسىِ همان موضوع اوّل كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است ، واقعا ، موضوع جديد شده است كه قهرا حكم جديدى مى طلبد ... .
آشنايى به روش برخورد با حيله ها و تزويرهاى فرهنگ حاكم بر جهان ، داشتن بصيرت و ديد اقتصادى ، اطّلاع از كيفيت برخورد با اقتصاد حاكم بر جهان ، شناخت سياست ها و حتّى سياسيّون و فرمول هاى ديكته شده آنان و درك موقعيت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمايه دارى و كمونيزم كه در حقيقت ، استراتژى حكومت بر جهان را ترسيم مى كنند ، از ويژگى هاى يك مجتهد جامع است . ^۱
بر اين اساس ، اسلام شناسان راستين كه مى توانند در همه اعصار ، دين خدا را يارى كنند ، تنها پژوهشگران جامعى هستند كه بر همه ابعاد دين ، احاطه داشته باشند ، چنان كه در حديث نبوى آمده است:
إنَّ دينَ اللّهِ تَعالى لَن يَنصُرَهُ إلاّ مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ . ^۲

... و گفتى كه دوست دارى كتابى داشته باشى كه تمام قسمت هاى علم دين در آن باشد كه دانشجو را بى نياز كند و براى طالب هدايت ، مرجع باشد و كسى كه خواهان علم دين است ، از آن بهره گيرد ... و الحمد للّه ، خداوند ، تأليف كتابى را كه خواستى ، ميسّر ساخت .
از نگاه مرحوم كلينى ، مجموعه احاديثى كه وى تنظيم كرده ، براى آشنايى با رشته هاى مختلف علوم دينى كفايت مى كند و انتخاب نام «الكافى» براى كتاب توسّط او ، به اين معنا اشاره دارد كه با توجّه به نيازهاى محدود آن عصر مى توان گفت كتاب ياد شده ، براى دين شناسى كافى بوده است؛ امّا نيازهاى عصر حاضر ، قابل مقايسه با آن روز نيست.

چهار . ويژگى هاى «دانش نامه حديثىِ» مورد نياز امروز

در عصر حاضر ، دانش نامه اى مى تواند نيازهاى حديثى مراكز علمى و فرهنگى جهان را تأمين نمايد كه داراى اين ويژگى ها باشد:

1 . آوردن حديث در كنار قرآن

آوردن احاديث اسلامى در كنار آيات قرآن ، بهره هاى فراوانى بويژه براى پژوهشگران ، در بر دارد كه در ميان آنها ، دو موضوع از اهمّيت بيشترى برخوردار است:
الف ـ تبيين چگونگى پيوند ناگسستنى قرآن و سنّت و عترت ، و نيز تفكيك ناپذيرى ثِقل اكبر و ثِقل اصغر ؛
ب ـ افزايش اطمينان به صدور احاديثى كه از نظر سند ، از قوّت لازم برخوردار نيستند ، ليكن در فضاى رهنمودهاى قرآن قرار دارند ، و چه بسا محقّق با تكيه با قرائن مختلف ، قطع به صدور ، حاصل نمايد.

2 . جامعيت

جامع نگرى ، يكى از اصلى ترين شرايط اوّليه پژوهش ، بويژه پژوهش هاى دينى است ؛ زيرا پژوهشگر ، بدون احاطه بر تمام سخنان شارع مقدّس